آب انبارهای دشت بیاض

پژوهش از حمیدرضا خزاعی

 

آب انبارهاي دشت بياض قاين

 

دشت بياض در شهرستان قاین و نزدیک به شهر خضری قرار دارد. این روستا دارای چهار آب انبار است . اين آب انبارها همگي از دور خارج شده و در وضع موجود بلا استفاده هستند.

 

آب انباردر قلعه

قديمي ترين آب انبار دشت بياض، آب انبار در قلعه است. دليل نامگذاري آب انبار به آب انبار در قلعه به اين خاطر بوده است كه تا قبل از زلزله ي سال 1347 . اين آب انبار در بيرون در قلعه ي دشت بياض قرار داشته و به اين دليل به آن آب انبار در قلعه مي گفته اند.
اين آب انبار حدود صد سال پيش مرمت شده اما تاريخ ساخت آن به گذشته هاي بسيار دور باز
مي گردد. و شاهد اين مدعا آجرهايي است كه در ساختمان آب انبار استفاده شده است. به تعبيري ديگر آب انبار در قلعه, موزه اي از آجرهاي دوره هاي مختلف تاريخي منطقه است. از آجرهاي دوره ساساني بگير تا آجرهاي صد سال قبل كه در آخرين مرمت مورد استفاده قرار گرفته است .
ابعاد آجرهاي به كار گرفته شده در پاشير آب انبار بر طبق اندازه گيري هاي انجام شده عبارت است از:
                                    cm 5 * 23 * 23
                                    cm 5 * 25 * 25
                                    cm 5 * 28 * 28
                                    cm 5 * 28 * 28
                                    cm 5 * 30 * 30
                                    cm 5 * 32 * 32
                                    cm 5 * 34 * 34
   5/5 * 23 * 50
                                cm 5.5 * 23 * 49

مخزن آب انبار استوانه اي شكل و دور گنبد آن 32 متر است. بنابراين شعاع قاعده ي آن حدود 5 متر به دست مي آيد.
تعداد پله ها تا به پا شير يا به محل برداشت آب برسي جمعا 20 پله است. هر پله بطور متوسط 25 سانتيمتر ارتفاع دارد. بنابراين عمق آب انبار نيز برابر با 5 متر خواهدبود. حال باتوجه به اعداد وارقام بدست آمده اين آب انبار توانايي ذخيره كردن حدود 387 متر مكعب آب را داشته است. آب گيري آب انبار در زمستان و در سردترين شب سال انجام مي شده است. در آب انبار پس از آب گيري گل گرفته مي شد و آنرا تا يك ماه بعد از عيد باز نمي كردند.

آب انبار درقلعه

 

 دو آب انبار نسبتا كوچك نيز در ميان قلعه ي قديمي دشت بياض وجود دارد كه نيمه مخروبه هستند و نام خاصي ندارند. اهالي آنها را نام آب انبارهاي ميان ده مي شناسند.

 

آب انبار پای چنار

 

آب انبار چهارم نزديك مسجد جامع واقع شده  و به آب انبار پاي چنار معروف است. اين آب انبار بزرگترين آب انبار دشت بياض و در عين حال بزرگترين آب انبار منطقه ي قاين بوده است. حدود 200 سال قبل بنا شده. و مخزن آن استوانه اي شكل است.
گنبدي كه بر فراز مخزن قرار داشته و سر در ايوان ورودي به پاشير در زلزله ي سال 1347 بلكي ويران شده اند. در سالهاي پس از زلزله كسي به فكر نوسازي و دوباره سازي آن نيفتاده و به حال خود رها شده است . محيط قاعده ي مخزن 38 متر است كه قطري برابر با 12 متر را به دست مي دهد.
اندازه گيري دقيق عمق مخزن امكان پذير نيست زيرا آوار گنبد روي مخزن و آوار ساختمانها ي پيرامون به داخل مخزن آب انبار ريخته شده است و علاوه بر همه ي موارد فوق در طي 32 سال گذشته , باد و باران و رهگذران در پر شدن تدريجي مخزن نقش داشته اند. در وضع موجود حدود 7 متر از عمق مخزن آزاد و بقيه با آوار و آت و آشغال پر شده است. مي گويند راهرو پاشير چهل پله مي خورده است تا به پاشير و محل برداشت آب برسي. اگر ارتفاع هر پله را بطور متوسط بين 25 تا 30 سانتيمتر در نظر بگيريم . ملاحظه مي شود كه عمق مخزن بين 10 تا 12 متر به دست مي آيد. بنابراين گنجايش مخزن آب انبار بين 1130 تا 1356 متر مكعب بوده است.
آب گيري مخزن آب انبار سالي يك بار و طي مراسمي خاص در سردترين شب زمستان انجام
 مي شد. همه اهالي از چند روز قبل خبردار بودند كه قرار است در فلان شب, آب انبار را آب اندازي كنند. در روز موعد همه ي اهالي از كوچك و بزرگ از خانه ها بيرون مي آمدند. در ابتدا در بلند آبادي مسير آب كاريز را عوض مي كردند و تمام  مسير جوي را تا رسيدن به آب  انبار جارو مي زدند و با برف شستشو مي دادند. در انجام اين كار زن و مرد شركت داشتند. وقتي جوي روبي به پايان مي رسيد و همه جا تميز و پاكيزه مي شد. آب كاريز را به جوي  اصلي  باز مي گرداندند.آب مي آمد و در مسير هميشگي خود به سمت پايين دست آبادي مي رفت. آب در تمام طول روز در اين مسير طي و طريق مي كرد و همه آلودگي ها را خود مي برد. همه ي اهالي از كوچك و بزرگ مي دانستند كه نبايد به آب دست بزنند. در ابتداي شب مسير آب را رو به آب انبار بر مي گرداندند و در تمام طول شب, آب وارد مخزن آب انبار مي شد.
با خارج شدن آب از خروجي مخزن مشخص مي شد كه مخزن پر شده است. آن وقت مسير آب را عوض مي كردند و همه ي منفذهاي مخزن بسته مي شد و كسي حق استفاده از آب انبار را نداشت تا يك ماه از نوروز مي گذشت. مي گويند آب, آب انبار در وسط چله ي تابستان به قدري خنك بود كه به يخ مي مانست و دندان ها به وقت نوشيدن آب به درد مي آمد.
عمل لايروبي آب انبار نيز هر سال يا هر دو سال يك بار انجام مي گرفت. زماني كه آب مخزن تمام مي شد. در چهار گوشه ي مخزن چرخ چاه مي گذاشتند و 12 مرد به كار لايروبي و خروج لاي از كف مخزن مشغول مي شدند.

 

 

ورودي  آب انبار يا ورودی به پاشير آب انبار پاچنار دشت بياض . اين آب انبار در زلزله 1347 ويران گرديد

 

مخزن  آب انبار پاچنار

 

 

قسمتي از ساروج روكش مخزن

 

 

آب انبار میان قلعه

 

آب انبار میان قلعه از نوع آب انبارهای دو مخزنی است. دو مخزن عمود بر هم هستند که به وسیله ی یک تاقی به هم متصل شده اند. پاشیر به مخزن افقی متصل است. سقف این آب انبار فروریخته است و در سال 1379 که از آن بازدید کردم ویرانه ای بود که از آن بویی از بهبود به مشام نمی رسید.

 

ورودي و بخشي از سقف فروريخته ي آب انبار ميان قلعه ي دشت بياض

 

 

مخزن آب انبار ميان قلعه ی دشت بياض اين آب انبار از نوع آب انبارهاي دو چشمه اي است و در وضع مجود متروك مانده و كسي به فكر بازسازي و نو سازي آن نيست