ثبت‌ نام

سابقه تاریخی شهر فردوس

/ /

تاریخ شهر فردوس

سابقه تاریخی شهر فردوس

پژوهش از حمیدرضا خزاعی

حمیدرضا خزاعی

سابقه ی تاریخی شهر فردوس

پدید آمدن یا شکل گیری شهر فردوس تاریخ روشن و دقیقی ندارد . این شهر تا همین گذشته های نزدیک با نام « تون » شناخته می شد . در سال 1308 با درخواست مردم و تصویب هیئت دولت وقت « تون » به « فردوس » تغییر نام پیدا کرد .
در ارتباط با نام تون و وجه تسمیه ی آن اتفاق نظر وجود ندارد . واژه ی تون در فرهنگ لغات معاصر به معنی « روده ی پاک نکرده » ، « زهدان » ، « گلخن حمام » ، « جامه ی شبرو » و « حمام » آمده است. در کتاب « تحفه الاحوال » واژه ی « تو » به معنی جایگاه آب آمده است. و در توصیفی که از شهر تون در این کتاب های گذشتگان آمده است. مردم تون در گذشته تمامی آب های سطحی را در بندسارهای پیرامون شهر می گرفته اند و آب های تحت الارضی را نیز با کمک کاریزها به سمت شهر هدایت می کرده اند .
آقای محمد محیط طباطبائی در مقاله ی « در پیرامون تون و طبس » به ریشه یابی واژه ی تون پرداخته اند. ایشان در مقاله ی فوق نوشته اند ( اگر واژه ی دیرینه ی طبس را از ریشه ی « تفس» و « تفسیدن» و « تبسیدن » به معنی داغ شدن و در پیوند با « تبش » به معنی تابش و تابیدن ( تافتن ) معنی کنیم که ظاهراً بهترین و با مفهوم ترین معنای طبس باید باشد – چه اشکالی دارد که مرادف و همسان و همسوی آن یعنی واژه ی « تون » در گذشته های خیلی دور مرتبط و هم ریشه با واژه هایی از قبیل تاویدن ، تبیدن و تَویدن باشد و مرکب از دو جزء تُو ( = تاو ، تاب ) + ان نسبت « تُووُن » که به تدریج « تُووُن » به صورت « تون » به معنی « محل تابش و کانون گرما » در آمده است . به نظر می رسد تسمیه ی « گلخن حمام » هم به تون به مناسبت آن که تابش و گرمای حمام از آن جا آغاز می شود ، بسیار موجه و پذیرفتنی باشد . )
در پیش از اسلام هیچ اثر یا رد پایی در منابع مکتوب وجود ندارد که ما را به نام تون و شهر تون رهنمون کند . البته اظهار نظرهایی در این راستا انجام پذیرفته ، پاره ای از کسان گفته اند که شهر تون به دستور یکی از شخصیت های پارتی از قبیل «پی تون» و . . بنا شده باشد .
قدیمی ترین کتابی که به تصریح از تون به عنوان شهری در ناحیه ی کویر یاد می کند ، اشکال العالم جیهانی ست . جیهانی در باره ی تون می نویسد : « از ولایت قهستان کرباس های نیکو و پلاس های خوب و زیلوها مانند جهرمی می بافند و بیشتر در تون باشد و از آن جا به نیشابور و دیگر ولایات می برند . »
دومین کتابی که به نام تون اشاره کرده کتاب حدود العالم است که متعلق به مولفی ناشناس است و در سال 372 در روزگار سامانیان تالیف شده است .
محمد بن احمد مقدسی در کتاب احسن التقاسیم خود که در سده چهارم هجری تالیف شده در مورد تون می نویسد : « آباد و پر جمعیت است ، مردم جولاهه و پشم کار هستند ، دانشمندان بزرگ نیز دارد. دژی دارد جامعش در میان شهر است . از کاریزی که در جامع ظاهر می شود می آشامند . »
یک قرن بعد یعنی در سده ی پنجم ناصر خسرو در سفرنامه ی خود می نویسد : « شهر تون شهری بزرگ بوده است اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود . . گفتند : در این شهر چهارصد کارگاه بوده که زیلو بافتندی . »
که خود تاییدی بر گفته های جیهانی در کتاب حدود العالم است
ناصر خسرو در مورد شهر می نویسد : « بر جانبٍ شرقی باغ های بسیار بود و حصاری محکم داشت . . . در شهر درخت پسته بسیار بود در سرای ها . . . »
حمدالله مستوفی در کتاب نزهت القلوب در توصیف شهر تون در سال 740 هجری یعنی حدود نود سال بعد از حادثه قتل عام و ویرانی تون به دست قوم تاتار چنین آورده است :
« وضع آن چنین نهاده اند که اول حصاری به غایت بزگ نهاده و خندق عمیق بی آب دارد و بازار و باغات و تودستان ها در گرد خانه ها و غله زار در گرد باغات و در گرد غله زارها بندها بسته که آب باران می گیرند و آب بدان غله می برند و در آن بندها خربزه زراعت می کنند بغایت شیرین می باشد و آبش از کاریزهاست و هوایش معتدل و حاصلش غله و میوه و ابریشم باشد . »
در عصر صفویه و روزگار شاه عباس ، می گویند : شاه عباس پای پیاده برای زیارت به مشهد می رفته است . گویا شبی را هم در تون گذرانیده است . مردم بر این باورند که در همان روزگار بیماری شبیه به طاعون یا وبا بخشی از جمعیت شهر را نابود کرده بود . مردم در سختی و تنگدستی گرفتار بودند . شاه عباس به درخواست میر علیا الحسینی ( احتمالا همان میر تونی ) که به دستگاه صفویان پیوستگی هایی داشته است مقدار 2057 فنجان آب خالصه ی دولتی را وقف اصناف چهارگانه ی شهر « سادات ، علما ، صلحا و مستحقان» می کند و تولیت آن را هم به « سید علیا ( میر تونی ) » واگذار می نماید .
گفته می شود که در این سفر شیخ بها همراه شاه عباس بود . وی به دستور شاه عباس برای کم کردن مشکلات مردم و بهبود اوضاع آب بلده را در دو نهر و به صورت مساوی تقسیم کرد .
در همین عصر فرمانی از سوی شاه صفی به تاریخ محرم الحرام 1042 هجری قمری صادر گردید . این فرمان موجود است و در مورد آبٍ حیاض (حوض¬ها، منظور آب انبارهاست) همواره ملاک عمل بوده است . در این فرمان از دو طاقه آب وقف حیاض شهر تون یاد شده است . پایین طومار را که هم اکنون کپی هایی از آن در اداره ی کل اوقاف استان خراسان در مشهد موجود است – عده ی زیادی از معاریف آن عصر امضاء و مهر کرده اند . بالای آن هم آرم مخصوص عصر صفوی دیده می شود و در اعتبار نسخه ی اصلی آن تردیدی نیست .
در گذشته تا اواسط دوره ی رضا شاه، هر هفت روز یک بار آب بلده به شهر می آمده و حوض ها را پر می کرده است در این دوره به منظور تامین هزینه ی لوله گذاری مسیر با هدف رسانیدن آب تمیز و بی گِل و لای به شهر، بخشی از آب موقوفه ی حیاض به فروش می رسد. استفاده از مجرای لوله گذاری شده پس از ماجرای شهریور 1320 به فراموشی سپرده می شود . از این دوره به بعد به جای هر هفت روز یک بار ، هر شانزده روز یک بار، آب بلده را به شهر می آوردند و تمام حوض ها را پر می کردند.
محمد حسن خان صنیع الدوله در کتاب مرات البلدان خود آورده است :
حصار دور شهر و خندق عمیقی بی آب دور حصار و بازار دور خندق و خانه ها دور بازار و باغات دور خانه ها و غله زار دور باغات و در گرد باغات بر روی غدیری بندی بسته اند که آب باران در بهار در میان آن جمع بند جمع می شود و غله زار را مشروب می نماید ، در اطراف بند خربزه و هندوانه دیمی می کارند و بسیار خوب به عمل می آید .
کتاب مرآت البلدان در دوره ی ناصرالدین شاه به رشته ی تحریر درآمده است و توصیف فوق نشان می دهد که شهر تون تا دوره قاجاریه تغییر بنیادی نکرده و شکل و شمایل شهر با گذشته های بسیار دور همخوانی داشته است .
قبل از زلزله ی سال 1347 محیط شهر فردوس حدود 8 کیلومتر بوده است که از غرب و جنوب غربی به فلکه ی پایین خیابان ( طبس گلشن ) و از شرق به میدان پهلوی ( صاحب الزمان ) و خیابان شرقی آن محدود می شده است . از سمت شرقی به ساختمان جدید گروهان ژاندارمری و از سمت جنوب حداکثر محدود به کوچه ی سعیدی و گورستان خاموشی بوده است . توسعه شهر بین سال های 1308 تا 1347 نسبتا کند بوده و گسترش چندانی نداشته است . راه آمد و شد کاروان ها به شهر از طریق دو دروازه صورت می گرفته است ، این دروازه ها عبارت بودند از دروازه ی طبس در مغرب و دروازه ی قاینی در جنوب شرقی شهر . شهر علاوه بر دو دروازه ی فوق دارای دروازه های دیگری نیز بود که اغلب راه کشاورزان و روستائیان به سوی مزارع و روستاهایشان بود . این دروازه ها عبارت بودند از : « دروازه ی ملک » در شمال شهر ، « دروازه ی میدان » در شرق « دروازه ی سرخ کوه » در غرب و « دروازه ی سوق » در شمال غرب
شهر فردوس تا پیش از زلزله ی سال 1347 دارای پنج محله به نام های سادات ، عنبری ، میدان ، تالار و سردشت بوده است .

محله ی میدان

این محله در جنوب خیابان پهلوی ( فرهنگ ) قرار داشته و از شمال به محله ی تالار ، از شرق به محله ی عنبری و از غرب به محله ی سادات محدود می شده است . این محله یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین محله های شهر بوده است . مسجد جامع شهر که تنها اثر قابل توجه شهر است در درون این محله واقع و بازار شهر نیز در قلب این محله قرار داشته است . خانوارهای ساکن در این محله بیشتر کسبه و پیشه وران بوده و حدود 3/18 درصد از کل خانوارهای شهری را تشکیل می داده اند .

محله ی تالار

این محله در شمال محله ی میدان قرار داشته و در گذشته نسبت به محله ی میدان تقارن داشته و هردو در برابر ارگ شهر گسترش یافته بودند . خیابان پهلوی ( فرهنگ ) مرز این دو محله بوده و خیابان فردوس نیز مرز این محله با محله ی سردشت بوده است . حدود 7/20 درصد از ساکنان شهر در این محله زندگی می کرده اند .

محله ی عنبری

این محله در شرق محله ی میدان توسعه یافته بود . در گذشته طبقات بالای اجتماعی در این محله ساکن بوده اند . محله ی عنبری از مغرب به محله ی میدان ، از شمال به محله ی تالار و از جنوب و شرق به زمین های زراعی محدود بوده است . حدود 20 درصد از ساکنان شهر در این محله ساکن بوده اند .

محله ی سردشت

این محله در شمال غربی شهر قرار داشته و محله ی تالار در شرق آن واقع بوده است . اکثر ساکنان آن به کار زراعت ، نخ ریسی و قالی بافی اشتغال داشته اند . خانوارهای ساکن در این محله حدود 15 درصد از کل خانوارهای شهری را تشکیل می داده اند .

محله ی سادات

این محله در جنوب غربی و قرینه ی محله ی سردشت بوده است . اهالی آن اغلب سادات بوده و بیشتر به زراعت و مالداری اشتغال داشته اند . این محله بیش از دیگر محله ها جمعیت داشته و حدود 26 درصد از خانوارهای شهری در این محله ساکن بوده اند .

برای اطلاعات بیشتر مراجعه شود به صفحه آب انبارهای شهر فردوس

نقشه شهر فردوس در اوائل دوره اسلامی