بند باراز

پژوهش از: حمیدرضا خزاعی

بند باراز مشتمل بر سه بند است که دو بند آن بر سر راه سیلاب ساخته شده و بند سوم بر روی یک چشمه ساخته شده و از نوع بندهای بارانداز است.

بند آبي باراز

روستاي باراز در 5/3 كيلومتر شمال غربي روستاي كره واقع شده است . طول جغرافيايي آن 58 درجه و 56 دقيقه و عرض جغرافيايي آن 33 درجه و 42 دقيقه و ارتفاع آن از سطح دريا 1970 متر است.
روستاي باراز يكي از بزرگترين و در عين حال قديمي ترين روستاهاي منطقه است. اين روستا در دوره ي صفويه موقعيت ويژه اي پيدا مي كند و حاكم نشين منطقه مي گردد. اين روستا داراي سه بند قديمي است.

البته باید توجه داشت که لفظ باراز ممکن است، همان لفظ تغییر شکل یافته ی بارانداز باشد.

الف : بند خاكي

اين بند در بالادست آبادي و بر سر راه سيلاب هاي بهاره بسته شده است. هدف از اجراي آن تغذيه سفره ي آب زيرزميني است. اين بند عمري افزون بر بند بالون پير داشته و عمري نزديك به عمر بند آبي بايد داشته باشد. ارتفاع اين بند حدود 4 متر است .

ب : بند بالون پير

اين بند به لحاظ موقعيت در غرب آبادي و بر سر راه مسيلي بسته شده است كه از بند خاكي مي آيد.
يعني سرريز بند خاكي به سمت اين بند هدايت شده و در آن ذخيره مي شود. اين بند در دوره ي صفويه و حول وحوش سالهاي1062 ه. ق ساخته شده است. با ني بند آقاي غلامحسين افشار (جد خانواده ي افشار است . وي از سفر اصفهان با خود هونگي را مي آورد كه بر روي آن سال 1062 به صورت بر جسته نقش شده است. بر طبق اظهارات اعضاي خانواده سال نقش شده بر روي هونگ همان سال سفر به اصفهان بوده و ساخت بند بالون پير پس از بازگشت از اصفهان آغاز شده است)
سازنده ي بند نيز استاد محمد حسين گنابادي بوده است مشخصات بند بالون پير عبارت است ارتفاع بند 9 متر, طول تاج 30 متر و عرض آن 2.8 متر است.
تنوره يا برج آب گيري در قسمت سر آب واقع شده . اين تنوره داراي سه دريچه يا سه قفل بوده كه دو دريچه در زير لايه هاي رسوب مدفون شده است. در وضع موجود حدود 3.4 متر از ارتفاع بند آزاد و 5.6 متر آن با رسوب پر شده است.
اداره ي كشاورزي شهرستان در سال 1370 حدود 2.5 متر ارتفاع بند را افزايش داده است.
در بيرون از مخزن بند و در حاشيه ي مسيل قبر برجسته اي قرار گرفته كه زيارتگاه روستا به حساب مي آيد. بر روي اين قبر بقعه و بارگاهي ساخته نشده است. در كنار اين زيارت گاه معمولا از 5 روز مانده به نوروز تا 5 روز از نوروز گذشته مراسمي آئيني برگزار مي شود. اين مراسم در وضع موجود به صورت روضه خواني و پختن غلور (آش نذري) انجام مي گيرد. و بيشتر در سالهايي انجام مي شود كه زمستان خشك و كم باران بوده است.

ج : بند آبي

اين بند از نوع بندهاي بارانداز است كه بر روي چشمه ايجاد شده است. چيزي شبيه به بند كره .تاريخ ساخت اين بند نامشخص است. (بند بالون پير در دوره ي صفويه ساخته شده و همه ي اهل آبادي هم نام باني و هم نامه سازنده ي آنرا مي دانند اما در مورد بند آبي و زمان ساخت آن كسي چيزي نمي داند) در سالهاي اخير موقع حفاري در عمق ده متري زمين به خط انتقالي كه با ناي هاي سفالي ساخته شده برخورد كرده اند كه اين ناي ها به بند ختم مي شود. در مورد اين ناي ها هيچكس از پدر و پدر بزرگ هاي خود هم چيزي نشنيده است .
بند آبي باراز و بند كره شباهت هاي بسياري به هم دارند. دو روستا فاصله ي نسبتا كمي با هم دارند. در هر دو بند از يك شيوه ي خاص براي ذخيره كردن آب چشمه سود جسته اند. هر دو بند بر روي چشمه ساخته شده اند. هر دو بند بر شانه ي راست خود پيري خفته در خاك دارند. و هر دو در ارتفاعات مشرف به بند نيز داراي مزار هستند در بند كره معتقدند كه مزار پير بر سر كوه است اما در باراز معتقدند كه دو سيد برفراز كوه دفن شده اند.
مصالح به كار رفته در بند كره سنگ و ساروج است اما در بند آبي باراز مصالح خشت و ساروج است و در هر دو بند ديواره ي  قسمت سرآب را با يك لايه ي ضخيم از ساروج پوشش داده اند.
حدود 18 سال قبل با اعتبارات اداره ي كشاورزي رسوبات داخل بند آبي باراز خارج و حدود 3 متر بند را افزايش ارتفاع داده اند. اين افزايش ارتفاع باعث شده است تا طول تاج به نحو چشمگيري افزايش پيدا كند. ابعاد بند قبل از افزايش ارتفاع به گونه ي زير بوده است . ارتفاع بند 6 متر, طول تاج 29 متر و عرض تاج 9.6 متر.
افزايش ارتفاع بند باعث شده است تا طول بند در شانه ي راست 16 متر و در شانه ي چپ 77 متر افزايش پيدا كند يعني طول تاج به 122 متر رسيده است .(سال 1362)
افزايش طول تاج در شانه ي چپ به دليل عدم رعايت نكات فني , بخشي از آن فرو ريخته است. عمل ديگري كه در زمان افزايش ارتفاع بند صورت گرفته , ساخت تنوره ي جديدي بوده  كه بلند اي آن از كف كنوني بند حدود 2.4 متر است. در اين تنوره شير فلكه گذاشته اند. در زماني كه بند پر از آب مي شود تنوره ي جديد عملا بلا استفاده مي شود و مجبورند از دريچه ي بالايي تنوره ي قديمي استفاده كنند. و پس از پايين افتادن سطح آب و نمايان شدن تنوره ي جديد شير فلكه را باز كنند. تنوره ي قديمي داراي سه دريچه آب گيري بوده كه اين دريچه ها به فاصله 1.4 متر از هم قرار دارند  دريچه ي سوم در زير خاك مدفون شده است.
چشمه يا محل جوشش آب در ميانه ي مخزن بند قرار دارد. چشمه فضاي مسقفي است كه رو به غرب امتداد پيدا مي كند. مي گويند اين سوق (تونل) حدود 18 متر عمق دارد كه به صورت افقي و شيب دار است.
مي گويند در فصل پاييز و موقع آبياري زعفران ها. آب داخل بند كاملا تخليه شده و دبي چشمه نيز در حدي نيست كه بتواند جوابگوي نياز مزارع زعفران باشد. همه ساله در ابتداي پاييز موتور پمپ روي چشمه را روشن مي كنند.
مي گويند موقعي كه موتور پمپ شروع به كار مي كند سپس از مدتي سطح آب شروع به پايين رفتن مي كند. نيم متر مانده به آخر حركت آب متوقف مي شود و اگر چند ماه متوالي موتور روشن باشد سطح آب همواره ثابت است وتغييري در آن پديد نمي آيد.
در انتهاي سوق (تونل) و در كف چشمه تخته سنگي قرار دارد كه به نظر مي رسد معلق است. مي گويند وقتي با كلنگ به آن ضربه مي زني جوري صدا مي كند كه انگار زير آن خالي است.
نكته ي مهم ديگر وجود دسته ي بزرگي از ماهي در چشمه است. وزن پاره اي از اين ماهيها به نيم تا يك كيلو هم مي رسد. اين ماهيها سياه رنگ هستند و با پايين رفتن سطح آب ماهيها گم مي شوند و كسي نمي داند كه ماهيها به كجا مي روند. تا زماني كه موتور پمپ بر روي چشمه كار مي كند ماهيها گم و نا پيدا هستند. سپس از خاموش شدن موتور و بالا آمدن سطح آب , دوباره سر و كله ي ماهيها پيدا مي شود.  به راستي ماهيها به كجامي روند؟ در ان اعماق چه خبر است؟
دريچه هاي بند را در اول چله ي بزرگ مي بندند. با بستن دريچه ها سطح آب شروع به بالا آمدن مي كند. (درچند ساله ي اخير به دليل خشكسالي آب چشمه بالا نيامده و بند عملا بلااستفاده بوده است. این اطلاعات در سال 1379 جمع آوری شده است.) و در فصل بارندگي آب چشمه به نحو چشمگيري افزايش پيدا مي كند. با پر شدن بند آب سرريز خارج مي شود. حجم آب خروجي از بند در فصل بهار به قدري زياد است كه صاحبان آب نياز به نوبتي آب گرفتن ندارند و بخش زيادي از آب در مسيل جريان پيدا كرده و از دسترس خارج مي شود.
بند خاكي براي تغذيه بند آبي زده شده است و بند بالون پير نيز به نوعي در تغذيه بند آبي موثر است  مي گويند در زماني كه بند بالون پير آب دارد چشمه هاي متعددي در شانه ي راست بند آبي پديدار مي شود.
مدار آب بند بر 16 است. هر شبانه روز 12 دونگ, هر دونگ 10 فنجان و هر فنجان 12 دقيقه است.

 

عکس هوایی از سه بند موجود در روستای باراز همراه با خود روستا

 

عکس هوایی از بند آبی و بالون پیر

 

 

بند خاكی باراز اين بند در مسير سيلاب ساخته شده و هدف از ساخت آن تغذيه ی دو بند پايين دست است

 

زيارتگاه پير در جلو كادر و بند بالون پير در پس زمينه، زیارتگاه پیر در درون مخزن بند قرار دارد.

 

نماي عمومي از بند بالون پير، نما از سمت سر آب بند .اين بند به منظور جمع آوري سرريز بند خاكي ساخته شده است

 

نماي عمومي بند آبي باراز از سمت سر آب ، اين بند بر روي يك چشمه بنا شده است

 

نماي عمومي مخزن بند آبي . ديد از روي تاج بند

 

قسمتي از ديواره ي بند كه روكش ساروجي آن فروريخته است و خشتهاي بكار رفته در ساختمان بند آشكار شده

 

هونگی که در سال 1062 جد خانواده افشار از اصفهان آورده است. در همان سال نیز گویا ساخت بند بالون پیر آغاز شده است.

 

دو شمشیر بازمانده از همان دوران برای آقای افشار، از این دو شمشیر برای مراسم شبیه خوانی استفاده می شود