کلیدون

پژوهش از: حمیدرضا خزاعی

قفل های چوبی و کلیدون

قفل های چوبی قفل هایی هستند که باید قدمتی دیرینه تر از قفل های فلزی داشته باشند. معمولا این قفل ها را نجارها می ساخته اند، معمولا همان نجاری که در را می ساخته، قفل در را هم می ساخته است. این نوع از قفل ها پیچیدگی قفل های فلزی را ندارند اما امنیت لازم برای خانه یا باغ را فراهم می کرده اند.

قفل های چوبی از سه جزء تشکیل شده اند.

1-    کلید (که جنس آن چوبی است)که شیارهایی بر روی آن ها ایجاد شده و با کمک آن قفل باز و بسته می شده است.
2-    کلیدون: کلیدون در دیوار تعبیه می شد که دست و کلید با هم وارد کلیدون شوند. کلید در سرجای خود قرار گیرد و با کمک کلید، زبانه قفل جلو و عقب برود. برای باز کردن قفل کلید به سمت راست کشیده، زبانه به داخل قفل کشیده می شد و در باز می گردید. برای قفل کردن در نیز باید در را جلو می کشیدند، کلید در داخل قفل جفت شده با کمک دست به سمت چپ کشیده شده و به این ترتیب زبانه از مجرای خود بیرون آمده و مثل کلون در پشت در قرار گرفته و در را محکم نگه می داشت و نمی گذاشت که در باز شود. مزیت این گونه قفل ها به گونه ای بود که برای باز کردن در حتما باید کلید می داشتی و اگر کلید همراهت نبود، قفل را از داخل هم نمی توانستی باز کنی، برای باز کردن در باید زبانه شکسته می شد.
3-    در، درهایی که کلیدون داشتند، باید یک لت ساخته می شدند. درِ دو لت برای قفل چوبی مناسب نیست چون باید دو کلیدون در دو سمت در ایجاد شود و هر لَت به صورت مستقل قفل شود که اقتصادی نیست البته درهای دولت را می توان با یک کلیدون صاحب قفل کرد. برای این کار یک تخته پهن روی لت سمت چپ محکم میخ می کنند تخته تا جلو قفل باید امتداد یابد به گونه ای که وقتی زبانه از قفل بیرون میآید در پشت تخته قرار گیرد و به این ترتیب در قفل شود. معمولا کلیدون و قفل در سمت راست در ایجاد می شود، (اگر رو به در به ایستیم کلیدون در سمت راست ما قرار می گیرد)

کلیسرا:

این اصطلاح یا واژه، واژه ای فراموش شده است که تنها در افسانه ها البته فقط در پاره ای از افسانه ها هنوز کاربرد دارند. کلیسرا محل نگهداری کلید دروازه شهر بوده است. یعنی در شب ها دروازه ی شهر را قفل می کرده اند و در بیرون دروازه، اصلا کلیدونی وجود نداشته و این کلیدون در درون و پشت در قرار داشته و با قفل کردن و برداشتن کلید دیگر کسی قادر به باز کردن قفل نبوده و نگهبان ها نیز نمی توانسته اند در را باز کنند و فقط حضور داشته اند تا اگر اتفاقی افتاد دیگران را خبردار کنند. هر صبح باید کلیدار کلید را از کلیسرا بردارد، بیاید و قفل در را باز کند. باید کلیسرا در محلی جدا از دروازه ساخته می شد و برای خودش حیاط و خانه و تشکیلاتی می داشت و برای همین هست که گفته اند: کلیسرا و گرنه می گفتند: کلیخانه
آقای رمضانعلی گبری اهل قطن آباد نیشابور در افسانه دختر پریزاد برای اولین و آخرین بار از واژه ی کلیسرا استفاده کرده است. در متن روایت چنین آمده است: « . . . آمدند تا رسيدند به‌ نيم‌ فرسخي‌ شهر. بارانداختند وكاغذ نوشتند به‌ پادشاه‌ كه‌اي‌ قبله‌ ي‌ عالم‌ دختر پريزاد را آورديم‌ و در نيم‌فرسخي‌ شهر بار انداخته‌ايم‌، اگر قابل‌ استقباليم‌ بفرماييد. اما وقت‌ آمدن‌ دالونچه ‌كلي‌ سرا (dalunca kelisera)و دروازه‌ را خراب‌ كنيد و بيايد. . . » (آقای رمضانعلی گبری یکی از بهترین افسانه گوهایی بودکه در همه ی عمرم با او برخورد کرده ام، ایشان چهار افسانه برایم روایت کرده که یکی از یکی زیباتر است)

ورودی خانه ی آقای جواد صالحی گوهرریزی در جوپار کرمان. در سمت چپ در و روی دیوار حفره ای پیداست که همان کلیدون است که دست و کلید وارد کلیدون می شوند و قفل را باز می کنند

کلید، کلیدون و قفل، همانطور که ملاحظه می شود در روی کلید دو شیار پهن وجود دارد که پس از ورود به داخل قفل، ضامنی را آزاد می کند که زبانه قفل همراه با کلید به جلو و عفب کشیده می شود و پس از قفل شدن و یا باز شدن و بیرون آوردن کلید زبانه در سرجای خود دوباره محکم شده و دیگر به جلو و عقب حرکت نمی کند.
این عکس در بجستان و از قفل و کلید در یک باغ گرفته شده است.

در خانه ی آقای گوهرریزی از داخل حیاط. همانطور که ملاحظه می شود در دو لت است که با کمک یک تخته ی بلند تبدیل به یک لت شده است. البته بعد از باز شدن قفل چون تخته بلند به یک لت در میخ شده در دوباره تبدیل به در دو لت می شود. در بسیار قدیمی است و دارای پاشنه گردی است یعنی ماقبل لولا. در سمت چپ در، حفره کلیدون پیدا است که امکان قفل کردن در از داخل نیز امکان پذیر است.

نمایی نزدیک از قفل وکلیدون. زبانه قفلدر داخل یک کنده قرار دارد و نور آفتاب به داخل کلیدونتابیده شده است.