پنگو یا ساعت آبی

پژوهش از حمیدرضا خزاعی

 

واحد اندازه گیری زمان در گذشته در شهر طبس :

 

در گذشته دو نوع ساعت آبی در طبس وجود داشت، اولی برای اندازه گيري زمان و تقسیم آب نهرین میان مالکان مورد استفاده قرار می گرفت. دومی ساعتی بود که زمان را در ماه رمضان نگه می داشت تا مردم بدانند که کی سحر شده و دست از خوردن باز دارند و اذان صبح گفته شود.

واحد اندازه گیری زمان در نهرين طبس فنجان يا پنگو ( pengu  ) نام دارد. زمان هر پنگو يا فنجان آب نزديك به 4 دقيقه است. آب نهرین طبس در دو نهر جريان دارد و در هر نهر و در هر مدار 9646 پنگو يا فنجان شرب مي‌شود كه مجموع آن‌ها 19292 پنگو است. حال اگر زمان 4 دقيقه‌اي براي هر پنگو منظور شود و آن‌را به شبانه روز تبديل كنيم 8/26 شبانه روز به دست مي‌آيد. بنابراين 2/3 شبانه روز اضافه مي‌آيد كه آب فرخيز شده در سال‌هاي بعد از زلزله است. این آب اجاره داده می شود و اجاره بهای آن براي مخارج جاري نهرين هزينه مي‌گردد.

 

تاس یا پنگو:

در گذشته و از زماني كه مالكيت آب به‌صورت خرده مالكي درآمد، براي تقسيم آب ناگزير بايد وسيله‌اي وجود مي‌داشت تا بتوانند آب را ميان مالكان تقسيم كنند بي‌آن‌كه اختلافي پديد آيد. مشخص نيست از چه زماني ساعت آبي پديد آمده است اما مشخص است كه بايد زمان درازي بر اختراع و رايج شدن آن گذشته باشد. ساعت آبی با نام‌هايي همچون پنگو، تاس، بول، پياله، خابيه، خاويه، خُمه و . . . شناخته مي‌شود. این ساعت¬ها زماني بين سه دقيقه تا يك ساعت را محاسبه مي‌كردند. ساعت‌هاي آبي به دو دسته قابل تقسيم هستند:
دسته‌ي اول آن‌هايي هستند كه آب از سوراخ كف آن خارج شده و با تخليه‌ي كامل آب، زماني به دست مي‌آمد كه به آن يك خُمه مي‌گفتند. خُمه ساعت آبي منطقه‌ي نهبندان است. خُمّه ظرفي خمره¬اي شكل بود از جنس مس يا برنج يا سفال. ته اين ظرف مقعر بود و در تحتاني ترين قسمت آن سوراخي قرار داشت. اندازه¬ي اين سوراخ يا منفذ به گونه¬اي بود كه وقتي خُمّه را پر از آب مي¬كردند. زمان تخليه آب حدود 28 دقيقه طول مي¬كشيد .‍  ‍‎( در  هر شبانه روز نيز حدود 40 دقيقه زمان مرده وجود داشته كه در واقع زماني براي پر كردن خمه¬ها محسوب مي¬شده است. )
ديواره¬ي درون خُمّه داراي هفت خط يا هفت گل ميخ بود كه زمان تخليه شدن هر خُمّه را به هشت قسمت مساوي تقسيم مي¬كرد. هر قسمت را يك تش مي¬ناميدند. زماني برابر با 5/3 دقيقه. هر شبانه روز به دو تاقه و هر تاقه به 25 خُمّه تقسيم مي¬شد. روستاهاي نهبندان، خوشاره و خونيك پايين از اين قاعده تبعيت مي‌كردند. دسته‌اي ديگر از روستاهاي منطقه‌ي نهبندان شبانه روز را به 48 خُمه تقسيم مي‌كردند كه زمان هر خُمه چيزي در حدود 30 دقيقه بود.
دسته‌ي دوم، ساعت‌هاي آبي هستند كه متشكل از يك جام و يك پياله هستند. فنجان در واقع كاسه¬اي مسين يا برنجي است كه در كف آن سوراخ ريزي وجود دارد. وقتي اين كاسه يا فنجان را بر روي سطح آب تاس بزرگ¬تر قرار مي¬دهند. آب از سوراخ ته فنجان به درون آن نفوذ كرده و با پر شدن پياله و سقوط آن به درون جام زماني به دست مي‌آمد كه به آن يك پنگو يا يك فنجان گفته مي‌شد.
مثل فنجان كاخك كه زماني برابر با 6 دقيقه دارد. در درون اين فنجان، پنج خط وجود دارد كه فنجان را به شش قسمت مساوي تقسيم مي¬كند. هر قسمت در اصطلاح محلي يك دونگ ناميده مي¬شود، بنابراين هر دونگ برابر يك دقيقه است.
به‌نظر مي‌رسد كه خُمه يا خابيه مقدم بر پنگو باشد زيرا ساختي ساده و بدوي‌تر دارد و پنگو يا فنجان كه ساختي پيچيده‌تر دارد باید پس از خابيه ساخته شده و عمري كوتاه‌تر داشته باشد.

خُمّه يا خابيه يا ساعت آبي كاريزهاي نهبندان

 

 

تاس و فنجان يا ساعت آبي كاخك. پياله‌هاي سبز نيز هركدام نشان دهنده‌ي يك نهر جاري هستند، تعدا نهرها برحسب سال‌هاي ترسالي و خشك‌سالي از 2 نهر تا 22 نهر متغير است. زمان پر شدن فنجان 6 دقيقه است.

ساعت آبی کاخک

 

 

پنگوکش و میراب نهرین در حال کشیدن پنگو

 

تاس یا پنگوی قانون:

تاس قانون از جنس هفت جوش است و به قول آقاي اخوان صفار، سفيدگر نهرين هيچ ابزاري نمي‌تواند روي فنجان قانون كار كند. كار ساخت و اصلاح پنگو برعهده پدر و پدر بزرگ آقاي اخوان صفار بوده و در وضع موجود پنگوي قانون در اختيار آقاي اخوان صفار است.
هر سال، چند روز مانده به اول حساب ( اول حساب در گذشته 17 اسفند و امروزه 15 اسفند است ) تاس‌ها را مي‌آوردند و آن‌ها را با تاس قانون روي آب مي‌گذاشتند. هركدام از تاس‌ها كه زودتر يا ديرتر از تاس قانون غرق می¬شد. آن تاس داراي مشكل بوده و سفيدگر موظف بود كه آن را اصلاح و براي اول حساب آماده كند. اگر تاس داراي مشگل اساسي بود، بايد تاس نو تهيه می¬كرد. البته ذكر اين نكته ضروري‌ست بر پايه‌ي گفته‌هاي آقاي اخوان صفار: تاس قانون بايد اندكي ديرتر از تاس‌هاي ديگر غرق شود. به اندازه‌ي زماني كه پنگو غرق مي‌شود، پنگو كش آن را از زير آب بالا آورده و به صورت وارونه تا پشت گوش بالا برده و سپس بر سطح آب مي‌گذارد. یعنی زمان مرده¬ی فوق را حساب کرده و از زمان پنگو کم می¬کنند تا اختلاف حسابی در هر شبانه روز و هر مدار پدید نیاید.
 

آقای صفار در حال تنظیم پنگوی معمولی با پنگوی قانون

 

 

پنگوی معمولی که برای تنظیم به صفار سپرده شده است

 

 

پنگوی قانون که برای تنظیم پنگوی معمولی مورد استفاده قرار می گیرد

 

 

پنگوی قانون بر سطح آب و نفوذ آب از سوراخ ته به داخل پنگو تا پنگو پر از آب شود

 

 

پشت پنگوی قانون

 

 

درون پنگوی قانون

 

 

 ساعت آبي نهرين طبس

 

تاس یا پنگوی قانون از فلز هفت جوش بوده و در اختیار آقای صفار، سفیدگر نهرین است.

 

پنگو یا ساعت آبی ماه رمضان

در گذشته در شهر طبس پنگو يا فنجان يا ساعت آبي دیگری وجود داشته، كه مورد استفاده‌اي در امر آب-ياري و تقسيم آب نداشته است. از اين ساعت آبي براي نگاه داشتن زمان در شب‌هاي ماه مبارك رمضان استفاده مي‌شده است.
اين ساعت آبي همراه با 5 طبل كه وسايل نقاره‌زني بوده از وقفيات مرحوم محمد باقرخان عمادالملك بوده كه در سال 1300 هجري قمري وقف بر طبل زني در شب‌هاي ماه مبارك رمضان شده است. از اين مجموعه براي بيدار كردن مومنين به وقت سحر و دانستن اين امر كه چقدر به اذان صبح باقي‌مانده استفاده مي¬شده است. همان طور كه گفته شد: اجزاء اين وقف عبارت بودند از يك ساعت آبي، پنج طبل و يك توپ . به نظر مي‌رسد كه طبل زني در ماه مبارك رمضان در شهر طبس بايد از قدمت دیرینه ای برخوردار باشد و احتمالا مرحوم محمد باقرخان عمادالملك به آن نظم داده و موقوفاتي نيز براي اين امر خير برقرار كرده است.

 

طبل های پنجگانه

بزرگترين طبل، نقاره ( نَقَره naqara ) نام دارد كه از بقيه‌ي طبل‌ها بزرگ¬تر و سبك‌تر است. جنس اين طبل مسي‌ست. مي‌گويند: در گذشته جنس نقاره نيز هفت جوش بوده ( آلياژي از مس و نقره و . . . ) اما از حدود 25 سال قبل به دلیل فرسودگی، جاي خود را به نقاره جديد داده كه از جنس مس است.
دو طبل ديگر كه اندكي كوچك‌تر و از جنس هفت جوش هستند با نام « بَردست » و «سرنواز » شناخته مي¬شوند و هركدام صداي بخصوصي دارند. صداي سرنواز خيلي گيرا و بلند است و در همه‌جا پخش مي‌شود. عوض كردن رِنگ‌ها يا نواها با سر نواز انجام مي¬شود.
دو طبل ديگر كه از بقيه¬ي طبل‌ها كوچك‌تر و هركدام به اندازه‌ي يك كاسه هستند با نام چاشني يا ( تِتِلِكّو tetelekku  ) شناخته مي‌شوند. دو چاشني توسط يك نفر نواخته شده و نوايش در واقع جوابي براي طبل‌هاي ديگر است.
هرسال در ابتداي ماه رمضان، پوست نو  بر طبل¬‌ها كشيده مي‌شود. پوستي كه براي طبل‌ها انتخاب مي‌شود بايد پوست گاو باشد كه مقاومت و استحكام بيشتري دارند. چوبي كه براي زدن بر طبل‌ها انتخاب مي‌شود چوب انار است.
ساعت آبي نيز عبارت از دو جام مسي است. جام بزرگتر جامي كنده‌كاري شده است كه در زمان اجراي مراسم آن را پر از آب مي‌كردند.  جام كوچكتر يا پنگو. پنگو در واقع همان ساعت آبي‌ست كه زمان را با كمك او مشخص مي‌كرده‌اند. پنگو مثل همه‌ي ساعت‌هاي آبي، داراي روزنه‌اي در كف است . وقتي پنگو را بر سطح آب جام قرار مي‌دادند، آب به تدريج از سوراخ كف آن به داخل نفوذ كرده و با پر شدن پنگو و سقوط آن به كف جام به لحاظ زماني يك ساعت سپري شده بود. اين ساعت هم اكنون در موزه‌ي اداره‌ي اوقاف خراسان رضوي‌ست.
كاركرد توپ نيز اين بوده است كه در هر شب، دو نوبت آن را شليك مي‌كرده‌اند. توپ اول در افطار و به وقت اذان، تا مردم بدانند كه افطار شده و روزه‌يشان را باز كنند. توپ دوم به وقت اذان صبح و وقتي آخرين پنگو در جام سقوط مي‌كرد، توپ زده مي‌شد تا مردم بدانند اذان صبح است.
توپ را با لته latta ( پارچه کهنه ) و باروت پر مي‌كرده‌اند. اين توپ تا اول انقلاب مورد استفاده قرار مي‌گرفت، اما در اول انقلاب، كميته انقلاب اسلامي آن را ضبط كرد. مي‌گويند: توپ پاره شده و ديگر مورد استفاده‌اي نداشته است.

 

طبل زنی یا نقاره زنی:

طبل زني يا نقاره‌زني مراسمي بود كه در شب‌هاي ماه مبارك رمضان و در سه نوبت انجام مي‌شد. اين مراسم هنوز هم به قوت خود باقي‌ست.
نوبت يا طبل زني اول در سه ساعت مانده به اذان صبح نواخته مي‌شود. زمان اجراي آن حدود پانزده دقيقه است. در پايان نوبت اول، براي مشخص شدن اين كه طبل اول است و سه ساعت مانده به اذان يك چوب بر طبل سر نواز نواخته مي‌شود. همانطور كه گفته شد صداي سرنواز گيرا و بلند است و در همه جا پخش مي‌شود. مردم با شنيدن صدا يا تك ضربه‌ي آخر در مي‌يابند كه سه ساعت مانده به اذان صبح.
طبل دوم، دو ساعت مانده به اذان صبح نواخته مي‌شود و در پايان دو ضربه با چوب به سرنواز نواخته مي‌شود. زمان طبل دوم نيز پانزده دقيقه است.
طبل سوم در يك ساعت مانده به اذان صبح نواخته مي‌شود و در پايان سه ضربه به سرنواز نواخته مي‌شود و مردم متوجه می¬شوند که یک ساعت به اذان است و با پايان يافتن طبل سوم، كار طبل زني در آن شب به پايان مي‌رسد. طبل زن‌ها براي صرف سحري به خانه‌هاي خود مي‌روند تا شب بعد و طبل زني ديگري را آغاز كنند. در قديم كه ساعت وجود نداشت، براي مشخص كردن زمان اجراي طبل‌هاي سه‌گانه از ساعت آبي يا پنگو كمك گرفته مي‌شد و يك نفر مسئول كشيدن پنگو بود. پنگو كش از سر شب يعني اذان مغرب پنگو را بار مي‌كرد. عمل پنگو كشي از چند شب مانده به ماه مبارك رمضان آغاز مي‌شد تا معيار به دستشان بيايد كه از اذان مغرب تا اذان سحر بايد چند پنگو بار شود ( یعنی چند فنجان بر سطح آب گذاشته شود . ) . براساس تعداد اين پنگوها مشخص مي‌شد كه در پنگوي چندم بايد طبل اول نواخته شود و پس از آن به ازاء هر پنگو كه در جام سقوط مي‌كرد و دوباره آن را بر سطح آب جام مي‌گذاشتند، طبل بعدي نواخته مي‌شد. تا به طبل سوم يا طبل آخر برسند.
با آمدن ساعت، كارها راحت‌تر شد. مي‌گويند: در ابتدا دو نفر در سطح شهر طبس ساعت داشتند. آقاي شجاع لشكر و آقاي ميروزاده. بعد از آمدن ساعت اگر احتمالاً پنگوكش در وسط كار پنگوكشي خوابش مي‌برد و پنگو در جام سقوط مي‌كرد و نمي‌فهميد، آن وقت عملاً زمان گم مي‌شد. در اين گونه مواقع يك نفر با عجله خودش را به در خانه‌ي يكي از ساعت‌دارها مي‌رساند و با پرسيدن ساعت، وضع زماني را مرتب مي‌كردند كه زمان زدن طبل‌ها برهم نخورد .

 

جام ساعت آبی شب های ماه رمضان، این جام را پر از آب می کردند و تاس را بر سطح آب می گذاشتند. پر شدن تاس و سقوط آن به کف جام یک ساعت طول می کشد.

 

 

جام و تاس (پنگو) شب های ماه رمضان

 

 

نمایی دیگر از جام و پنگو

جام و پنگوي شب‌هاي ماه رمضان، زمان پر شدن اين پنگو حدود يك ساعت است و كاركرد آن مشخص كردن زمان باقي‌مانده تا سحر بوده است.

 

طبل زنی در شب یا صبح روز عید فطر:

در پايان ماه رمضان، زماني كه ماه نو رويت مي‌شد و خبر توسط يكي از مراجع تاييد مي‌گرديد، بلافاصله بر بام كاروان‌سراي ميدان طبل شاديانه نواخته مي‌شد. با شنيدن صداي طبل شاديانه مردم از اطراف مي‌آمدند و جمع كثيري از اهالي، در اطراف كاروان‌سراي ميدان گرد مي‌آمدند. طبل شاديانه به مدت نيم ساعت نواخته مي‌شد. نوا در اين حالت شادتر بوده است.
مكان نواختن طبل‌ها تا قبل از زلزله سال 1357 بر روي بام كاروان‌سراي ميدان امام و در سال‌هاي پس از زلزله و ويران شدن كاروان‌سرا بر روي بام حسينيه واقف نواخته مي‌شود. طبل‌زن‌ها چهار نفر هستند كه سه نفر آن‌ها از خانواده عاشوري هستند. آقاي حاج حسن عاشوري كه سرپرستي طبل‌زن‌ها را برعهده دارد مي‌گويد: طبل زني در خانواده‌ي ما موروثي‌ست و هفت پشت از اعضاي خانواده‌ي ما به اين كار مشغول بوده‌اند. وي چهار پشت از اعضاي خانواده را نام مي‌برد كه به اين كار اشتغال داشته‌اند:
محمد رضا قپونچي:  جد خانواده
كربلايي غلام رضا عاشوري: پدر بزرگ
محمد حسين عاشوري: پدر
حاج حسن عاشوري:  فرزند
حاج حسن عاشوري مسئول زدن چاشني‌ست و پدرش آقاي محمد حسين عاشوري سال گذشته فوت كرده و بعد مرگ پدر، مسئوليت گروه به او واگذار شده است. وي مي‌گويد كار طبل زني را با نقاره آغاز كردم كه طبل سبك‌تري‌ست.
نفر چهارم عضو خانواده‌ي آقاي عاشوري نيست. آقاي عزيز الله طلوعي‌ نفر چهارم است كه سرنواز مي‌زند، آقاي طلوعي در گذشته مسئول كشيدن پنگو بوده و با خارج شدن پنگو از دور، براي اين‌كه از مجموعه خارج نشود، مسئوليت نواختن يكي از طبل‌ها را برعهده گرفته است.