بند تجنود
بند تجنود یکی از قدیمی ترین و درعین حال یکی از بزرگترین بندهای بارانداز ایران است
پژوهشی از: حمیدرضا خزاعی
مطالعات مربوط به این بند به صورت میدانی و در سال 1379 انجام شده است.
بند تجنود
روستاي تجنود در بخش زير كوه قاين و در عرض جغرافيايي 33 درجه و 20 دقيقه و در طول جغرافيايي 60 درجه و 17 دقيقه قرار گرفته است. بند تجنود با فاصله اي كم از روستاي تجنود واقع شده است. قدمت اين بند به دوره ي قاجاريه و فتحعلي شاه مي رسد. مي گويند باني آن امير اعلم خان بوده است. در شجره نسب خانواده ي علم با دو امير علم خان مواجه هستيم. امير اعلم خان اول همعصر و يكي از سرداران نادرشاه بوده است. وي پس از كشته شدن نادر داعيه ي سلطنت در سر داشت اما به سرنوشت نادر دچار آمد.
امير اعلم خان دوم نوه ي امير اعلم خان اول است و همعصر با فتحعلي شاه قاجار بوده است.
بند تجنود به نظر مي رسد كه بايد در دوره ي امير اعلم خان دوم ساخته شده باشد اما سرنوشت بند و سرنوشت امير اعلم خان اول بسيار شبيه هم است. امير علم خان اول داعيه ي سلطنت در سر
مي پروراند و بند تجنود نیز داعیه ی آبياري اراضي پايين دست خود را داشت اما نه امير علم خان به روياي خود رسيد و نه بند توانست براي خود اراضي كشاورزي پيدا كند.
از آنجا كه در پاي آب بند اراضي كه براي كشاورزي مناسب باشد وجود ندارد بنابراين هدف سازندگان بند انتقال آب به سطحي بالاتر و مشروب كردن اراضي بوده است كه در حالت طبيعي آب بر آنها سوار نمي شود . بنابراين بند ساخته شده از نوع بندهاي بارانداز است.
در درون مخزن و در ضلع جنوبي آن تپه اي وجود دارد كه به نام تپه ي سوق (تونل , كوره) مشهور است . مي گويند با پرشدن مخزن بند, آب بر اين سوق سوار مي شده است. در آن سوي تپه آثاري از يك نهر پيدا است كه در خلاف شيب طبيعي زمين به سمت غرب امتداد يافته و باعبور از عرض دره روي ديواره ي تپه هاي روبرو در جهت شيب طبيعي زمين به سمت شرق امتداد يافته است. اين نهر گاه به درون تپه نفوذ پيدا مي كند. و گاه بر روي ديواره ي آن امتداد مي يابد. اين نهر پيش از آنكه به اراضي مورد نظر خود برسد متوقف مانده و ديگر جلوتر نرفته است.
بند ساخته شده بر روي رودخانه فاقد تنوره است. همان طور كه پيش تر از اين گفته شد بند از نوع بارانداز بوده و بجاي آب گيري از برج آبگير , از نهر بريده شده در تپه ي سوق قصد آب گيري داشته اند. مي گويند در تحتاني ترين قسمت بند سنگ آسيايي كار گذاشته بودند كه وسط آن سوارخ بود. اين دريچه احتمالا به منظور خارج كردن رسوبات و شستشوي داخل مخزن بوده و هيچ نقشي در انتقال آب به پايين دست نداشته است.
در شانه ي راست بند و با اندكي فاصله محلي وجود دارد كه سطح آن اندكي پايين تر از تاج بند است. و در واقع محل سرريز بند بوده است. در پشت سرريز آثاري از يك نهر با سنگ و ساروج ساخته شده وجود دارد كه اندكي پايين تر آثار آن محو مي شود. احتمالا وظيفه ي اين نهر هدايت آب به محلي بوده كه نتواند هيچ گونه آسيبي به پايه هاي بند وارد كند.
ابعاد بند عبارت است از طول تاج 27.5 متر, عرض تاج 5.7 متر, ارتفاع بند از كف رودخانه 15.5 متر وعرض بند در پايه 7.5 متر است.
ديواره ي بند در تحتاني ترين قسمت و در مركز شكافته شده و حفر ه اي به ارتفاع 3 متر در آن پديد آمده است.
مصالح به كار گرفته شده در بند سنگ و ساروج است. ديواره ي بند از سمت سر آب داراي روكشي از ساروج است. اما سمت پاي آب مثل ديگر بندها فاقد هر نوع روكش است.
پيرمردهاي آبادي هنوز درياچه آب معطل مانده در پشت ديواره ي بند را در ياد دارند. آبي معطل مانده و راكد كه بستر مناسبي براي رشد پشه بخصوص پشه ي مالاريا بوده است.
اما نهري كه قرار بوده آب را به اراضي مورد نظر كه در شرق و به فاصله ي تقريبي سه كيلومتري آن واقع شده برساند , هرگز به پايان نرسيده است. مي گويند مالاريا بيداد مي كرده و در موقع ساخت بند خيلي از كارگرها مرده اند. مي گويند حريف خاك كردن مرده ها نمي شده اند. اين را پيرمردهاي آبادي تجنود و به نقل از پدر بزرگ هاي خود مي گويند.
آيا اين مرگ و ميرها در زمان ساخت بند اتفاق افتاده يا در زمان ايجاد كردن نهري كه وظيفه ي انتقال آب را بر عهده داشته است. به نظر مي رسد كه شيوع بيماري مالاريا و گسترش مرگ و مير در ميان كارگران بايد مربوط به دوره اي باشد كه بند بر پا شده و بستر مناسبي براي رشد پشه مالاريا فراهم آورده است.
البته دلايل ديگري نيز احتمالا وجود داشته است كه مانع از پايان يافتن كار شده است.
- مرگ امير اعلم خان و عدم پيگيري فرزندان وي احتمالا باعث بسته شدن اين پرونده براي هميشه گرديده است.
- استاد نهر ساز متوجه شده كه در محاسبه دچار اشتباه شده و نهر نمي تواند بر اراضي مورد نظر سوار شود.
روستائيان مي گويند استاد كار به شهر رفته و ديگر باز نگشته است و سالها بعد بيل و كلنگ هاي بر جا مانده را به بيرجند منتقل كرده اند.
بهر حال يكي از بزرگترين بندهاي بارانداز كشور در زير كوه قاين و در اوايل دوره ي قاجاريه شكل مي گيرد اما هرگز مورد بهره برداري قرار نمي گيرد.
نمای بسته ازبند تجنود ديد از سمت سر آب
نمای عمومي از بند تجنود ديد از سمت پاي آب
نمای بسته از بند تجنود ديد از سمت پای آب
نمای عمومی از پایاب بند، دید از بالای بند
عکس هوایی موقعیت تجنود قدیم، تجنود جدید نسبت به بند تجنود
عکس هوایی از بند تجنود