گزیده ای از اشعار خورخه لوئیس بورخس
به انتخاب: حمیدرضا خزاعی
خورخه لوئيس بورخس
(1899 – 1986 )
بياييد به شاعران هنوز بي نام بينديشيم ، به نويسندگان هنوز بي نام كه بايد گردهم بيايند و گرد هم بمانند. يقين دارم كه اين وظيفه ي ماست كه به اين نيكوكاران آينده كمك كنيم تا به كشف خود نايل آيند، كشفي كه در راستاي خلق ادبياتي سترگ است. ادبيات تنها شعبده بازي با واژه ها نيست، آنچه اهميت دارد، اين است كه چه چيز ناگفته مي ماند يا چه چيزي را مي توان از فاصله ي ميان سطرها خواند. اگر به سبب اين احساس دروني ژرف نبود، ادبيات چيزي بيش از يك سرگرمي نبود و همه ي ما مي دانيم كه ادبيات مي تواند بسي بيش از سرگرمي باشد.
خورخه لوئيس بورخس
رويا
مترجم : حسن تهراني
در سرزمينِ بياباني در ايران،
برجي ست بس بلند از سنگ، بدونِ دري و پنجره اي.
در تنها اتاقِ آن ( كه كف اش خاك است و شكلِ دايره دارد )
ميزي ست چوبين و نيمكتي.
در اين سلولِ مدور مردي به نظرم مي آيد كه به حروفي كه نمي شناسم شعري بلند براي مردي مي سرايد كه در سلولِ مدوري ديگر شعري مي سرايد براي مردي در سلولِ مدوري ديگر . . .
اين سير پاياني ندارد و هيچ كس نمي تواند آن چه را كه اين زندانيان مي نويسند بخواند .
آيينه
مترجم : حسن تهراني
گربه ي سپيد و بي جفت، خود را برانداز مي كند
در ماهِ رخشانِ آينه
و نمي تواند بداند آن سپيدي
و آن چشم هاي طلايي،
كه هرگز به خانه نديده است،
چه كسي به او مي گويد، آن ديگري كه مي بيند
روياي آينه نيست؟
به خود مي گويم آن گربه هاي خوش تركيب
بلورين، خون سرد
صورت هايي مثالي اند،
نقشِ ازلي زمان.
اين گونه افلاطون در « ئنه آد » ثابت مي كند
كه سايه نيز چنين است .
ما انسان ها آينه ي شكسته ي
كدام آدمِ پيش از بهشتيم
و كدامين الوهيت ناشناخته؟
مرد سوم
مترجم : حسن تهراني
اشارت دارم در اين شعر
( در اين لحظه مي پذيريم اين تعبير را )
به مردِ سوم كه گذشت با من از گرگ و ميشي
راز گون چون گذارِ ارسطو از پگاه
شنبه پاي بيرون گذاشتم
شب انبوه از مردمان
بي گمان مردِ سومي در ميانه داشت
همچنان كه چهارمين را و نخستين را .
با ياد ندارم كه در يكديگر نگريستيم يا نه
او به « پاراگوئه » مي رفت، من به « كوردوبا »
شايد اين شعر را او پديد آورده باشد،
هرگز نامش را نخواهم دانست.
مي دانم طعمي ست كه او را خوش تر مي آيد.
مي دانم كه زماني دراز در ماه نگريسته است.
اي بسا كه چشم از جهان فرو بسته باشم
و آن چه را كه اكنون مي نويسم بخواند
و نداند كه به او اشارت دارم.
در آينده اي ناشناخته
مي توانيم دشمناني باشيم و يكديگر را حرمت بگذارم.
و يا دوستاني، و دوست بداريم.
من دست به كاري جبران ناپذير زده ام،
پيوندي را استوار كرده ام .
در اين دنياي روزمره
كه بارها در كتابِ هزار و يك شب
جلوه كرده است
حتي يك عملِ كوچك نيست
كه خطرِ جادوئي شدن را در پي نداشته باشد
حتي يك حادثه نيست كه
نتواند نخستين باشد
در زنجيره ي حوادثِ بي پايان.
در انديشه ام كه سايه ها در هم نريزند
اين ابياتِ بيهوده را.
يك رويا
مترجم : حسن تهراني
آن سه تن ماجرا را مي دانستند
زن همراهِ كافكا بود
كافكا اورا به خواب ديده بود.
آن سه تن ماجرا را مي دانستند.
مرد دوستِ كافكا بود
كافكا او را به خواب ديده بود.
آن سه تن ماجرا را مي دانستند
زن به آن دوست گفت :
« دلم مي خواهد امشبه را دوستم بداري. »
آن سه تن ماجرا را مي دانستند
مرد به زن پاسخ داد :
« اگر گناه كنيم
كافكا ديگر ما را در خواب نخواهد ديد. »
كسي بود كه ماجرا را مي دانست
و بر روي زمين جز او كسي نبود كه آن را بداند.
كافكا به خود گفت :
« اكنون آن دو نفر رفته ان، من تنها مانده ام
ديگر خوابي نخواهم ديد. »
بهشت های گم شده
مترجم : حسن تهراني
امروز صبح
در هوا عطرِ شگفتِ گل هاي بهشت است
بر ساحلِ فرات
« آدم » خنكاي آب را حس مي كند
باراني از طلا از آسمان مي بارد
و اين عشقِ « زئوس » است.
از دريا ماهي يي بيرون مي جهد
مردي آرژانتيني بياد مي آورد
كه روزگاري آن ماهي بوده است.
به غاري كه « آلتامير » ش نام خواهند نهاد
دستي بي چهره
انحناي پشتِ گاوميشي را نقش مي زند.
دستِ بلندِ « ويرژيل »
ابريشمي را نوازش مي كند
كه با كارواني يا سفايني دريايي
از امپراتوري زرد آورده اند.
نخستين هزار دستانِ جهان در مجارستان مي سرايد.
مسيح در سكه اي كه چهره ي سزار بر آن حك شده مي نگرد.
فيثاغورث به مريدانِ يوناني
دايره ي زمان را مي آموزد.
بر جزيره اي در اقيانوس
تازيانِ سيمگون سر در پي آهوانِ زرين مي گذارند.
شمشيري كه به « سيگورد » وفادار خواهد ماند
بر سنداني شكل مي گيرد.
« والت ويتمن » در مانهاتان مي سرايد.
هومر در هفت شهر زاده مي شود.
باكره اي اسبِ تك شاخِ سفيد را رام مي كند.
همه ي اين گذشته، چون موجي باز مي گردد
و همه ي آن ماجراهاي باستاني دوباره روي مي دهند،
چرا كه زني ترا بوسيده است.
بيابان
مترجم : حسن تهراني
پيش از پا گذاشتن به بيابان
سربازان از آب انبار، فراوان آب نوشيدند
« هروكلس » آبِ سبويش را بر زمين ريخت و گفت:
« اگر مقدر است به بيابان در آئيم
هم اكنون به بيابان درم
اگر عطش در كارِ بوسيدنِ لب هاي من است
خود اكنون، گرمِ بوسيدن است. »
اين حكايتي است.
پيش از سرنگون كردن من به دوزخ،
مالكانِ عذابِ خداوند، رخصتم مي دهند تا در گلِ سرخي بنگرم.
آن گلِ سرخ هم اكنون عذابِ من است
در قلمرو تيرگي ها
مردي آن حكايت را به زني واگذاشت
آن زمان كه به فريب، ديدار واپسين را طرح مي ريختند
مرد گفت :
« اگر مقدر است به تنهايي پناه برم
من اكنون به تنهايي درم
اگر عطش در كارِ بوسيدن لب هاي من است
خود اكنون گرمِ بوسيدن است. »
اين حكايتي ديگر است.
هيچ كس را بر خاك،
ياراي آن نيست كه آن مرد باشد.
ببر ديگر
مترجم : احمد ميرعلايي
ببري به خاطر مي آيد. گرگ و ميشِ هوا اينجا
به كتابخانه ي وسيع و شلوغ جلال مي بخشد
و بنظر مي رسد كه قفسه هاي كتاب را در تيرگي وا مي نهد،
معصوم، بي امان، خون آلود، مرتب،
در جنگلِ خويش و در روزِ خويش پرسه مي زند
رد پايي نقش مي كند بر حاشيه ي ُپر گٍل و لاي
نهرهاي تنبلي كه نامشان را نمي داند
(در جهانِ او نه نامي وجود دارد و نه گذشته اي
يا زماني كه فرا برسد، بجز زمانِ حالِ روشن. )
و راهِ خويش را از ميانِ فواصلِ وحشي مي گشايد
و هزار توي تنيده ي روايح را بو مي كشد
و در باد بوي باوداد را تشخيص مي دهد
و شميمِ وسوسه گرِ غزالِ چرنده را،
در ميانِ نوارهاي شگفتِ خيزران
نوارهاي بدنِ ببر را مي نگرم و كالبد استخواني را
در زيرِ پوششِ پر شكوهِ پوستِ لرزان حس مي كنم.
اقيانوس هاي پر موج و زياله هاي سياره ها
به عبث ما را از يكديگر جدا نگاه مي دارند،
از اين جا، خانه اي در دور دستِ آمريكاي جنوبي من ترا در رويا مي بينم،
ترا دنبال مي كنم، اي ببرِ كرانه ي گنگ.
اكنون كه شامگاه روحم را پر مي كند در مي يابم
كه ببرِ شعر من، جانوري است در سايه، ببري از سمبل ها
و تكه پاره هايي كه به تفنن از كتاب ها جمع آمده،
رشته اي از استعاره هاي ماهرانه كه عاري از زندگي اند،
و نه ببرِ مقدر، جواهرِ مهلك
كه زيرِ خورشيد يا ستارگان يا ماهِ افسون گر
در بنگال يا سوماترا مي خرامد
و ماموريتِ روزانه اش را از عشق، كاهلي و مرگ به انجام مي رساند.
من در برابر ببر سمبل ها مي نهم
ببري را كه واقعي است، آن را كه خونش به گرمي جريان دارد
بدان هنگام كه بر سرِ گله ي گاو ميش مي تازد،
كه امروز، اين سوم اوت هزار و نهصد و پنجاه و نه،
سايه اش را بر سرِ سبزه مي اندازد،
اما با عمل نام نهادن بر آن،
با كوشش براي تثبيتِ حدودِ دنياي آن،
افسانه مي شود، نه يك جانورِ زنده،
نه ببري كه در نقاطِ ناگشوده ي زمين پرسه مي زند.
Ø
اكنون به شكارِ ببرِ سومي بپردازيم،
ولي چون آن ديگران اين يكي هم گونه اي خواهد بود
از آن چه من به رويا ديدم، ساختماني از كلمات،
و نه ببر گوشتي و استخواني كه به دور از همه اسطوره ها
بر زمين گام مي زند. من اين چيزها را خوب مي دانم،
با اين وجود نيرويي مرا به پيش مي راند
به درون اين جستجوي گنگ، نامعقول و باستاني،
و من در خلالِ ساعات ادامه مي دهم
به تعقيبِ ببري ديگر، جانوري كه در شعر يافت نشود.
ايزيدورو آسه ودو
( isidoro acecvedo )
مترجم : احمد ميرعلايي
حقيقت آن است كه چيزي درباره ي او نمي دانم
به جز تاريخ ها و نامِ مكان ها –
فوت و فن ها و نارسايي هاي كلام –
و از اين رو با آميزه اي از ترديد و دلسوزي
آخرينِ دمِ او را ثبت مي كنم،
نه آن كه ديگران ديدند بلكه آن كه خود ديد،
و مي خواهم پا از زندگي خويش بيرون گذارم تا پيرامونِ زندگي او بنويسم.
ورق بازي كهنه كار و مشتري دائمِ پستوهاي بوئنوس آيرس،
بچه ي سمتِ راستِ نهرِ مركزي و يكي از هواداران «ِ آلسينا، »
بازرسِ كالاي وطن در بازارهاي قديمِ غربي،
وقتي كه نامِ وطن او را فراخواند
در نبردهاي «ِ سه پادا » و « پاون » و سوراخ سنبه هاي بازارِ حيوان جنگيد.
ولي كلماتِ من نمي توانند به پاي نبردهاي او برسند
چرا كه تصويري كه او از آن ها مي ديد تنها مخصوصِ خودش بود.
چون به همان شيوه كه ديگر مردانِ شعر مي نويسند
پدر بزرگِ من به تزيين روياها مي پرداخت.
در حالي كه بيماري ريوي چون خوره او را مي خورد
و تب هاي هذياني چهره ي روز را مسخ مي كرد،
اسنادِ سوزانِ خاطرش را گرد مي آورد
تا رويايش را در كوره نهد.
اين در خانه اي در خيابانِ « سر رانو » رخ داد
در طي آن تابستانِ سوخته ي 1905 .
روياي او از دو سپاه بود
كه بر سايه ي نبرد پا مي گذاشتند ،
يك يكِ فرماندهان، پرچم ها، و واحدها را بر شمرد.
با صدايي كه مي توانستي بشنوي گفت:
« اكنون افسران نقشه هاي نبرد را بررسي كنند »
و براي آن كه آنان را ببيند سعي كرد بنشيند.
تكه مرغزاري را گرفت،
و از هزاران چهره كه يك مرد در پايانِ سال هايش مي شناسد، بدونِ آن كه واقعاََ بشناسد سان ديد:
« چهره هاي پشم آگين كه اكنون در عكس هاي قديمي محو شده اند
چهره هايي كه در كنارِ چهره ي خودش در نبردهاي « پوئنته آلسينا » و « سه په دا » زندگي كردند و مردند. »
در اين دفاعِ رويايي كه ايمانش تشنه ي آن بود ( و تبش بر او تحميل نكرده بود ) .
روزهايش را به تاراج برد.
و سپاهي از ارواحِ بوئنوس آيرس گرد آورد
تا خويش را در نبرد به كشتن دهد.
اين چنين بود كه در اتاقي تاريك شده كه پنجره اش به باغ باز مي شد
از عشقي كه به ميهنش داشت، در ميانِ سپاه مرد.
داستانِ مرگِ او را در استعاره ي سفر برايم گفتند، و من آن را باور نكردم.
پسر بچه اي بودم كه چيزي از مرگ نمي دانست، مرگ ناپذير بودم،
و بعدها روزهاي روز اتاق هاي بي آفتاب را به دنبالِ او كاويدم
شعر فرضي
مترجم : احمد ميرعلايي
دكتر « فرانسيسكولا پريدا » كه در 22 سپتامبر
1829 با نقشه ي قبلي موردِ حمله ي دسته اي
از انقلابيون واقع شد و به قتل رسيد، پيش از
مردن چنين مي انديشيد:
در اين آخرين بعداز ظهر، گلوله ها هوا را تازيانه مي زنند.
بادي برخاسته است، انباشته از خاكستر مي وزد
همان گونه كه روز و اين جنگِ پر آشوب
براي پايان تلاش مي كند.
گاچوها پيروز شده اند:
« پيروزي از آنِ آنان است، از آنِ وحشي ها.
من، فرانسيسكو نارسيسودلاپريدا،
كه هم حقوقِ شرعي و هم حقوقِ مدني خوانده ام
و با صداي خود استقلالِ تمامي اين منطقه ي رام نشده را
اعلام داشتم،
شكست خورده، با چهره اي نشاندار از خون و عرق،
از ميانِ دهكده ي متروك به سويِ جنوب مي گريزم.
Ø
چون آن فرمانده در برزخ
كه هنگامِ فرار خون بر صحرا به جا نهاد
و كور شد و سپس مرگ پا بر سرش گذاشت
آن جا كه رودي مجهول نامش را گم مي كند،
من هم اين چنين فرو مي افتم. امروز روزِ پايان است.
شب و باتلاق هاي كمين كرده در يمين و يسار،
گام هاي مرا كند مي كنند . صداي سم هاي
مرگِ گرمِ خويش را مي شنوم
كه با سواران، پوزه هاي كف كرده، و نيزه ها مرا به زيرِ پا مي افكند.
Ø
من كه آرزومند بودم، كسِ ديگري باشم، قضاوت ها را تغيير
دهم، كتاب ها بخوانم، قانون به ميراث بگذارم،
بي گور در اين مرداب ها خواهم افتاد،
اما شاديي پنهان سينه ام را مي آكند.
مي بينم كه سرانجام با سرنوشتم
كه آمريكاي جنوبي ست رو در رويم.
هزار توي پر پيچ و خمي از گام ها
كه از روزهاي من بافته شده است
از روزِ تولدم تا كنون مرا به اين ساعت تباهي بسته است.
سرانجام كليدِ مرموزِ تمامِ اين سال ها را كشف كرده ام،
سرنوشتِ « فرانسيسكو دلاپريدا » را،
حرفِ گم شده را، طرحي كامل
كه از آغاز بر خدا آشكار بود.
در آيينه ي شب مي توانم چهره ي واقعي ام را
كه به آن هيچ شك نمي رفت، بشناسم.
دايره در شرفِ بسته شدن است.
به انتظارِ آمدنش مي مانم.
Ø
گام هاي من بر روي سايه هاي نيزه ها
كه براي كشتن تيز شده اند، نهاده مي شوند. ريشخند هاي
مرگِ من،
اسب ها، سوارها، يال هايِ اسبان،
حلقه را به گردِ من تنگ تر مي كنند . . . اكنون نخستين ضربه،
پولادِ آب ديده ي نيزه سينه ام را از هم مي درد،
و كارد ِ آشنا حلقومم را.