قلعه‌کوه قائن در فاصله‌ی 3 کیلومتری جنوب شهر قائن، برفراز کوهی مرتفع و صعب‌العبور ساخته شده است. این قلعه از سمت جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال مشرف به دشت قائن است. شکل معماری و فرم طاق‌ها، تاقچه‌ها و درگاه‌های به جامانده و تشابه آن با آشیانه‌ی عقاب در غرب استان فارس قدمت این قلعه عظیم سنگی را تا دوره ساسانیان تأیید می‌کند. مصالح عمده که در ساختمان این قلعه به‌کار رفته سنگ و ساروج بوده و همه سطوح دیوارها و بدنه‌ی بیرونی حصار برج‌ها، بندکشی شده است. این قلعه دژ دفاعی محکمی در برابر حملات مهاجمان بوده و گنجایش هزاران سرباز را داشته است.
می گویند: خواجه‌نصیرالدین طوسی در زمان طوفان حمله های مغول به ایران در این قلعه پناهنده شده و کتاب «اخلاق ناصری» را به نام ناصرالدین محتشم قهستانی فرمانروای قائنات در همین محل نوشته است.
قلعه‌کوه قائن در اواخر قرن 5 هجری مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع منطقه قهستان بوده است، و معماری قلعه با استفاده از ناهمواری‌های کوه از دو بخش تشکیل شده است که یک بخش خاص سربازان و جنگجویان بوده و بخش دیگر امیرنشین بوده است. این مجموعه عظیم سنگی که به‌طول حدود 400 متر در جهت غرب به شرق و بر ارتفاعات رشته کوه قهستان کشیده شده و با شماره‌ی 4803 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری است
اطلاعات آورده شده در این گزارش، اطلاعات ارزشمندی هستند که شکل و شمایل و کارکرد قلعه کوه را در زمان آبادانی مورد توجه قرار داده است.
درخاوران نامه، اولین شماره مجله سازمان گردشگری و میراث فرهنگی خراسان جنوبی آمده است: آرتاگوانا (قلعه کوه) دژی ست تاریخی در 3 کیلومتری جنوب قاین که بر فراز کوهی صعب العبور بنا شده است. شکوه و عظمت و بزرگی این دژ باستانی ابهت خود را در اولین نگاه بر بیننده تحمیل می کند.
این قلعه بعنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز داشته و ساکنین قلعه توانسته اند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت کنند. دکتر بلوکه در سال 1872میلادی به اتفاق گلد اسمیت از قاین بازدید کرده و این قلعه را همان شهر آرتاگوانا دانسته که در دوره هخامنشیان کاخ تابستانی سلاطین ایران بوده است. کورتیوس می گوید :به هنگام حمله اسکندر «سال 328 قبل از میلاد» بیش از 13000نیروی نظامی از این دژ به مقابله با لشکر انبوه وی برخاستند
سرپرستی سایکس انگلیسی در سال 1311هجری قمری این نظریه را تایید کرده است. فرهنگ جغرافیایی ایران جلد پنجم خراسان اثر وزارت جنگ بریتانیا «سال 1910میلادی » می گوید :«قاین در گذشته (آرتاکونا) نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته اما شهر کنونی همان شهری نیست که توسط ازبک ها احداث شده است ».بر اساس روایت ابن بلخی که مورد تایید ضمنی اکثر مورخان است نطفه انقلاب ایرانیان بر علیه تجاوزات و سلطه سلوکیان در قاین بسته شد
در سال 1940میلادی ادوارد چارلزییت ازاین قلعه چنین یاد می کند: «از تپه های واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابه های قدیمی شهر بازدید کنم دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده بود و فضای نسبتا بزرگی را احاطه کرده بود »
در سال 1972میلادی هیات ژاپنی از دانشگاه هوکایدو به بررسی قلعه کوه قاین پرداخته اند. این دژ مشابهتی با قلعه آشیانه عقاب فیروز آباد مربوط به اوایل دوره ساسانی دارد. معماری و فرم تاقها تاقچه ها و درگاه های به جا مانده قدمت آن را به دوره ساسانی تایید می کنند . اما برخی معتقدند که این قلعه از قلاع به یادگار مانده از دوره هخامنشینی است. البته قاین با نام کاین در دوره ساسانی یکی از مناطق مهم لشکر خیز و امیر نشین این حکومت بوده است . آنچه مسلم می باشد قلعه فعلی بر روی ویرانه های قلعه قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان، به دستور قاضی حسین قاینی که ازجانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود مرمت و بازسازی شده است. این قلعه در اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب گردید که نشانگر اهمیت و تسخیر ناپذیری آن می باشد. قاضی حسین علوی قاینی مرد شماره یک اسماعیلیه، فاتح قهستان و مغز متفکر حسن صباح در سده پنجم هجری با همان سیاست تسخیر الموت قلاع درح، مومن آباد و آرتاگوانای قاین را به تصرف خود در آورد.
این دژ به عنوان یکی از بزرگترین قلاع خراسان جنوبی سال ها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بود. خواجه نصیر الدین طوسی این دانشمند بزرگ ایران در قرن هفتم به قاین آمده و مدتی در قلعه کوه قاین اسکان گزید .خواجه نصیر الدین طوسی مدت ها در قلعه زندگی کرده و کتاب اخلاق ناصری را به نام ناصرالدین محتشم فرمانروای قهستان تالیف کرده است.
آرتاگوانا در محوطه ای وسیع به طول 600متر روی کوه احداث شده است. معماری قلعه با استفاده از پستی و بلندی های کوه، از دو قسمت متمایز ساخته شده است قسمت سربازان و جنگجویان و قسمت امیر نشین و فرماندهی. این دژ از سمت جنوب و جنوب شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قاین محدود شده و راه رسیدن به قلعه از دره ای در غرب آن می گذرد. ورودی قلعه در جنوب شرق آن قرار دارد. دره ای کم عرض و این راه کم عرض نقطه ضعف قلعه در یک محاصره طولانی بوده است. صاحبان قلعه با کشیدن دیواری در وسط آن و مسدود کردن آن سعی کرده اند این نقیصه را برطرف کنند. در کنار ورودی قلعه، یک برج و دیواری در وسط آن که بیش از 10متر ارتفاع و حدود 20/1متر ضخامت دارد. این برج و دیوار بر روی صخره ای صعب العبور بنا شده است. همین برج، کار اصلی حفاظت از دره و ورودی گردنه را انجام می داده است. در کنار آن دو اتاق جهت استراحت نگهبانان درست شده که قسمتی از آثار سقف آن هنوز باقی ست. چند اتاق به ابعاد 3در 5/2متر با سنگ و ملاط ساروج بسیار استادانه و ظریف با سنگ ساخته شده اند. احتمال دارد که محل نگهبان قلعه باشد. برج های قلعه با ارتفاع بیش از 5/2متر از سنگ و ساروج بنا شده برج های جنوبی در مقایسه با سایر برج ها سالمتر مانده اند. برخی اتاق ها دو طبقه بوده و در سقف آن ها مصالح چوب به کار رفته است و تمام آن ها با درگاهی به هم مرتبط هستند. هر یک از اتاق ها با درگاهی به اتاق بزرگی که حدود 15متر طول و 3متر عرض دارد ارتباط می یابد.
این اتاق 15متری که حوادث سخت روزگار را تحمل کرده و سقف آن هنوز پابرجا و استوار و سالم است. علت باقی ماندن سقف بعلت ریزش طبقه بالایی بر بام طبقه دوم و باعث استحکام سقف طبقه اول شده است . این اتاق احتمالا محل نگهداری اسب و قاطر بوده و آبشخورهای موجود این گفته را تایید می کند، بطور کلی قلعه از دو بخش تشکیل شده «حصار بیرونی و حصار داخلی » پس از چندین حلقه دیوار دفاعی به مرتفع ترین بخش آن یعنی ارگ و مقر فرماندهی می رسیم . این موقعیت بنا می توانست در صورت کمبود نیرو جهت دفاع یا سقوط مدافعین از آن جا کار دفاعی را ادامه دهند.
بقایای آب انباری به عمق 5 متر، طول 4 متر و عرض3متر از آجر و ملات و گچ دیده می شود. گویا ساکنین قلعه در فصل بهار آن را پر آب نموده تا مورد استفاده قرار گیرد. در حد فاصل دیواره دفاعی دوم و سوم یک صخره سنگی بلندی دیده می شود که در مواقع لزوم از آن جهت دیده بانی و تسلط بر اطراف استفاده می کردند. در ابتدای دیواره سوم به سنگرهای متعددی می رسیم که مشرف بر دره بوده و راه نفوذ را کاملا می بستند، محدوده دیواره دفاعی سوم درست جلوی بزرگترین و بلندترین برج قلعه واقع شده و وظیفه خطیری بر عهده داشته تا در صورت سقوط ضلع شمالی قلعه افراد مدافع تا سر حد جان از مقر حاکم حفاظت نمایند. به دلیل اهمیت ارگ و مقر حاکم امرای لشکری علما و دانشمندان در آن دیوارهایش بلند و ضخیم ساخته شده اند.
در محوطه دیوار سوم اتاقی دو طبقه وجود داشته که سقف طبقات فرو ریخته است. این اتاق احتمالا مدرسه ای بوده که ساکنین و افرادی که ماموریت های مختلفی داشتند در آن تربیت می شدند.
محوطه چهارم با دیوارهای دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحکم احاطه شده است. در قسمت مرکزی آن اتاق ها و دالان های پیچیده تو در تو وجود داشته که ویران شده اند.
تمامی سطوح دیوارها حصارها و برج ها بندکشی و درزگیری شده، در سطح وسیع قلعه بطور گسترده ظروف سفالی با رنگ های آبی فیروزه ای و قرمز دیده می شود که زبان گویای تاریخ پرمخاطره این سرزمین می باشد . این قلعه به شماره 4803 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
متاسفانه قسمت هایی از این اثر مهم تاریخی توسط مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام مرمتی انجام نگیرد بکلی نابود خواهد شد. همجواری آن با مجموعه ای از آثار تاریخی و نزدیکی به شهر قاین می تواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل نماید. ازجمله اقدامات ضروری تشکیل انجمن دوستداران آرتاگوانا به منظور حفظ و حراست از آن مرمت و بازسازی یا اخذ مجوز خاکبرداری توسط میراث فرهنگی نصب تابلوی معرفی و نقشه راهنما . . . و شناسایی تونل زیر زمینی مسجد جامع به قلعه کوه می باشد.