یخدان یا یخچال

پژوهش از: حمیدرضا خزاعی

يخدان يا يخچال چاله اي بود سرپوشيده با گنبدي بلند و مخروطي شكل . اين چاله يا يخدان محلي بود براي ذخيره كردن يخ در زمستان و در تابستان يخ هاي ذخيره شده را به تدريج از چاله خارج و مورد استفاده قرار مي دادند.
در فصل مربوط به آب انبارها ديديم كه ساكنان هر روستا براي بهره مندي از آب خنك در تابستان، معمولا در سردترين روز زمستان طي مراسمي خاص آب انبار روستا يا شهر را آب اندازي مي كردند. در روستاي بي مرغ گناباد ديديم كه پيرمردهاي آبادي هروقت در زمستان باد دق شور را مي ديدند كه از شرق به غرب مي وزد مي گفتند : دق شورشده .
واين اعلام آمادگي براي آب اندازي آب انبار ده بود. پس از آنكه آب انبار آب اندازي مي شد كسي حق برداشت آب از آب انبار را نداشت و در پاره اي از روستاها  ورودي  به آب انبار را گل مي گرفتند تا  روزهاي  گرم آخر  بهار  و  اوايل  تابستان  فرا مي رسيد . آن  وقت برداشت  آب  آزاد مي شد . مي گويند آبي كه به اين ترتيب حفظ و نگهداري مي شد در وسط چله ي تابستان به يخ آب مي مانست .
پس اگر مي توان يخ آب زمستانه را تا تابستان حفظ كرد ، پس يخهاي زمستانه را نيز مي توان تا اوج گرماي تابستان حفظ كرد . اما بايد پذيرفت كه در گذشته يخ كالايي گرانبها و اشرافي بوده و همگان به آن دسترسي نداشته و در زندگي عامه مردم هيچ نقشي بازي نمي كرده  است .
يخدان ها يا يخچال ها به لحاظ معماري شبيه به آب انبارها هستند.هر دو نوع داراي چاله هستند و سقفي ضربي بر فراز سرشان چتر گشوده است . اين دو پديده اگرچه برحسب ظاهر شبيه به هم هستند اما چند تفاوت عمده باعث تمايز آنها از يكديگر مي گردد.
الف : چاله درون يخدان كه محل ذخيره شدن يخ است فاقد روكشي از جنس ساروج است . زيرا در يخدان كسي دلواپس گريز آب نيست و حتي در مركز چاله ، چاهي كنده مي شود تا آب ناشي از ذوب شدن يخ ها به درون آن ريخته شود.
ب : يخدان ها داراي دو ورودي هستند كه هركدام كاركردي خاص دارند. اولي براي ورود يخ . در پشت اين ورودي سطح شيداري وجود دارد كه در زمان ذخيره كردن يا انباشتن يخ در درون چال . يخها را برروي اين سطح مي لغزانند تا به كف چاله برسد.
ورودي دوم براي داخل و خارج شدن انسان است . در پشت اين ورودي رديفي پله وجود دارد كه راه دسترسي به تحتاني ترين قسمت چاله را امكان پذير مي سازد . اين پله كان برعكس پله كان حوض انبارها به صورت مارپيچ وروي ديواره چاله ساخته شده اند.
ج : گنبد آب انبارها معمولا به صورت نيمكره است حال آنكه در يخدان ها به صورت مخروطي يا هرمي و بسيار بلند ساخته مي شوند.
معمولا درنوك هرم يا مخروط گنبد روزنه اي وجود دارد كه باعث خروج هواي گرم از درون يخدان مي گردد.
يخدان ها داراي اجزاء جانبي نيز هستند. يكي از اصلي ترين اجزاء جانبي يخدان ديواري شرقي غربي است كه در كنار يخدان برپا مي شود . اين ديوار با توجه به حركت خورشيد در آسمان ، بخصوص در زمستان ساخته مي شود. به گونه اي كه در زمستان آفتاب هرگز نتواند برضلع شمالي آن بتابد. به تعبيري ديگر آفتاب در پشت اين ديوار طلوع و پس از عبور از ميانه آسمان بي آنكه فرصت سرك كشيدن به ضلع شمالي ديوار را پيدا كند در پشت ديوار غروب مي كند. اين ديوار با طول تقريبي 60 تا 70 متر ساخته مي شود و ارتفاع متوسط آن حدود 5 متر است .
گاه به جاي يك ديوار دو ديوار موازي ساخته مي شوند.معمولا فاصله هر دو ديوار از يكديگر به اندازه فاصله سايه از ديوار در نيمروز است . در مكان هايي كه چند يخدان در كنار هم ساخته شده اند. اين ديوارها را به صورت دالان هاي موازي هم مي سازند.
در سمت سايه ودر امتداد ديوار چاله اي كم عمق حفر مي شود. عرض اين چاله به اندازه طول سايه ديوار در نيمروز است . يعني هيچ كجاي چاله نبايد در زمستان برآن آفتاب بتابد. اين چاله در واقع محل توليد يخ است . معمولا در سردترين روزهاي زمستان فرد يا افرادي اجير مي شدند ( حداقل دو نفر) تايخ بسازندو يخ هاي ساخته شده را به يخدان منتقل كنند.
نحوه ساخته يخ نيز به اين ترتيب بود كه در ابتدادر سطح چاله پاي ديوار آب رها مي كردند. ( اين آب معمولا شيرين ترين آبي بود كه در سطح منطقه وجود داشت . پيش از آنكه يخدان ساخته شود شيرين ترين آب شناسايي و در محلي نزديك به آن ، يخدان ساخته مي شد.) آب رها شده در درون  چاله  ضخامتي  بين  يك  تا  دو سانتيمتر را  تشكيل  مي داد.  پس از  رها سازي آب افراد  منتظر مي ماندند تا اين لايه نازك يخ ببندد. وقتي اولين لايه يخ شكل مي گرفت ، دوباره آب رها مي كردند تا آب تمام سطح يخ را فرا بگيرد . آن وقت دوباره منتظر مي ماندند تااين لايه نيز يخ بزند. به اين عمل سيريدن يخ مي گفتند. به اين ترتيب لايه لايه يخ برروي هم فراهم   مي آمد تا ضخامت آن به حدنصاب مورد نظر مي رسيد. سپس يخ ها را با كلنگ مي شكستند وآنها را به صورت قالب هايي مكعب شكل در مي آوردند.قالب هاي يخ را به يخدان منتقل مي كردند واز جلو دريچه قالب ها را روي سطح شيبدار رها مي كردند تا به كف چاله هدايت شود. هر رديف يخ كه در كف چاله چيده مي شد. يك لايه كاه برروي آن مي پاشيدند تا لايه هاي يخ به هم نچسبد وموقع خارج كردن يخ ها دچار مشكل و دردسر نشوند. لايه دوم و سوم و ... برروي هم چيده مي شد تا چاله يخدان انباشته از يخ مي گرديد.
همان طور كه گفته شد اين عمل درسردترين روزها و شبهاي زمستان انجام شده وتا پرشدن چاله يخدان ممكن بود چند هفته به درازا بكشد.
سازندگان يخ گاه براي تزئين و زيباسازي يخ ها، در ميانه كار وقتي چند لايه يخ برروي هم شكل گرفت .  بر سطح  اين لايه هاي كامل نشده ، دانه هاي قرمز انار مي پاشيدند. با ساخته شدن چند لايه يخ برروي لايه هاي قبلي دانه هاي انار در ميان قالب يخ زنداني مي شدند. وقتي يخ هاي حامل دانه هاي انار را روبه نور مي گرفتي  دانه هاي انار همچون دانه هاي ياقوت در ميان يخ مي درخشيدند و جلوه مي فروختند .
چاله درون يخدان وقتي لبريز از يخ مي گرديد سطح يخ ها را بايك لايه ضخيم از كاه مي پوشاندند. آن وقت هردو در ورودي را تيغه مي كردند و روي تيغه رابا كاه گل پوشش مي دادند به گونه اي كه تمام منفذها بسته مي شد و تنها سوراخ كوچك روي گنبد يخدان باز بود كه نقش تهويه را داشت و وظيفه اش خارج كردن هواي گرمي بود كه امكان داشت در درون يخدان شكل بگيرد.
با تيغه كردن جلودرها و كاه گل كردن آن ، ديگر كسي كاری به كار يخدان نداشت و نگهبان كه خانه اي در كنار يخدان داشت مواظب بود كه كسي به يخدان آسيبي نرساند.
باآغاز فصل گرما كه معمولا از ابتدا يا نيمه خرداد آغاز مي شد در يخدان باز مي شد و كار استفاده از يخ هاي ذخيره شده آغاز مي گرديد.
يخدان ها معمولا يا وقفي بودند مثل وقف برزائران امام رضا (ع) اين نوع يخدان ها معمولا در كنار راههاي كاروان روساخته مي شدند و زائراني كه در فصل گرما از آنجا عبور مي كردند از يخ آن استفاده مي كردند. پاره اي ديگر از يخدان ها نيز به منظور تجارت يخ ساخته شده بودند كه يخ آنها به نزديك ترين بازار حمل ودر آنجا به فروش می رسيد.

یخدان اسفراین، این یخدان در نزدیکی قلعه بلقیس قرار دارد و شکل و شمایل آن با دیگر یخدان ها کاملا فرق می کند. همانطور که ملاحظه می شود یخدان فاقد گنبد بلند بوده و تاریکی درون یخدان گواه بر این امر و تاریخ بلند آن است.