کاریزهای شهرستان خواف

معرفی کاریزها

پژوهش از: حمیدرضا خزاعی

 

کاریزهای خواف

 

پر آب ترين كاريزها ، كاريز سلامي بوده و بسياري از كاريزهاي منطقه در رقابت با چاههاي عميق  و بسياري ديگر نيز به دلايل مختلف از جمله عدم لايرو بي و... خشكيده اند.
كاريزهاي بسياري نيز وجود دارد كه باريكه آبي از آنها خارج مي شود و صاحبان آب كه خرده مالكاني دست به دهان هستند نه ابعاد و توانايي كاريز خود را مي شناسند ونه مي دانند كه چاههاي كاريز از كجا حركت كرده است ونه تقلايي در جهت شناخت ابعاد آن دارند . غالبا آبي اندك از لابلاي ويراني ها مي جوشد وبه همان آب اندك دل خوش كرده اند.
كاريز بهدادين و كاريز گراز آب حسن آباد از اين نوع كاريزها هستند.
كاريز بهدادين در چند جا داراي بند ش بوده و حدود يك كيلومتر اوليه آن شناخته شده است كه درآن كار كرده اند واز آنجا به بالا نه كسي در چاهها كار كرده و نه كسي پيگيري كرده كه اين چاهها تا كجا امتداد مي يابند .
احتمالا كاريز بهدادين بايد يكي از قديمي ترين كاريزهاي منطقه باشدو در وضع موجود آب از لابلاي آوار ريخته شده در كوره هاي كاريز بيرون مي آيد وبه سمت مظهر كاريز روان مي گردد. بنظر مي رسد كه  اگر كاريز لايروبي و مرمت گردد دبي آن به نحو چشمگيري افزايش خواهد يافت.

 

كاريز گراز آباد يا كاريز حسن آباد

 

يكي از طولاني ترين كاريزهاي منطقه است . اين كاريز از جنوب شرق به سمت شمال غرب كشيده شده است . طول آن 16 كيلومتر ، نقشه هاي تهيه شده توسط سازمان جغرافيايي كشور نشان مي دهد كه چاههاي اين كاريز نرسيده به چاههاي كاريز زوزن به پايان مي رسد اما مقني هاي كاريز حسن آباد  مي گويند چاههاي كاريز گراز آباد از زيركاريز زوزن عبور كرده وبه سمت بالا مي رود.
در محل تلاقي دو كاريز، چاههاي كاريز زوزن 45 متر عمق دارد و چاههاي كاريز گراز آباد 90 متر.
مي گويند در گذشته حدود 120 متر بالاتر از كاريز زوزن يكي از چاههاي كاريز گراز آباد سيل خورده و مسدود است . چاههاي كاريز با رسيدن به كاريز درازآب عمقي در حدود 100 متر پيدار مي كند حال آنكه چاههاي دراز آب عمقي ندارد. چاههاي كاريز پس از عبور از زير چاههاي كاريز درازآب نامشخص و گم است . ولي به قول استاد مقني ( خان آقا زنگنه و كريم اسماعيل زاده ) كاريز رو به قبله بالا مي رود ولي به دليل بند بودن كاريز كسي نمي تواند پائين برود و ما درچاه كاريز را مشخص كند.
خان آقا زنگنه 64 ساله است واز 12 سالگي در كاريز كاركرده وپدرش نيز مقني بوده است . چند سال قبل به دليل سقوط درچاه لگنش شكسته و هم   اكنون با كمك عصا و چوبدستي خودش را به  اين بر و آن بر مي كشد. آقاي كريم اسماعيل زاده 45 ساله است و حدود 12 سال است كه در كاريز حسن آباد كار مي كند.
اين دو مقني تقريبا با تمامي زير و بم كاريز آشنا يند.
از مظهر كاريز تا سر 6 كيلومتر چاهها همگي گرد يا استوانه اي حفر شده اند و حداكثرعمري 40 تا 50 ساله دارند و در زمان قريشي بزرگ مالك منطقه حفر شده است . گويا در آن سالها كاريز بكلي بند بوده . در حد فاصل سالهاي 32 تا 38 چهل چرخ در كاريز كار مي كرده تا كاريز را مرمت و آبادان كرده اند.
از سر 6 كيلومتر به بالا چاهها گبري حفر شده
چاههايي كه  در 6  كيلومتر اول يا  در زمان قريشي حفر شده اند در ديواره ها ناي گذاشته و بالا آمده اند كه  مانع از ريزش و خرابي ديواره هاي چاه گردند . در داخل كوره ها نيز هركجا كه واريز داشته ناي گذاشته اند.
كوره هاي كاريز به صورت جهازي يا پشت ماهي حفر شده و ارتفاع متوسط آن 140 سانتيمتر است ودر پاره ا ي از جاها كه زمين سخت ومحكم بوده و كار حفر كوره هابا مشكل روبرو مي شده اين ارتفاع به  كمتر از 100 سانتي متر نيز مي رسد.
مزيت حفر چاههاي گبري يا چهارگوش برپايه اظهار نظر مقني ها بيشتر در اين است كه در زمان حفر دو نفر در كنار هم و در ته چاه مي توانند كار كنند يعني يك نفر زمين را بكند و ديگري خاك را بار كند و به بالا بفرستد و در زمان رسيدن به سفره آب زيرزميني نفر كمكي آب زير پا را همراه با بار بار مي كند و بالا مي فرستد  و  به اين ترتيب  تا  حدي معين مي توان در درون  سفره  پائين  رفت ( البته با امكانات اوليه اي كه در اختيار مقنيان گذشته بود ).
چاههايي كه به صورت گبري حفر شده اند معمولا در عمق سه متري كمربند شده اند . البته در جايي كه خاك محكمي نداشته آنقدر پائين مي رفته اند تا به خاك سفت مي رسيده و در آنجا چاه را كمربند مي كرده اند. مثلا در محلي كه رود بوده ويا احتمال مي داده اندكه چاه ممكن است رود بخورد پائين تر مي رفته وچاه را كمربند مي كرده اند واين عمق گاه به سيزده متر هم مي رسد.
نحوه كمربند كردن چاه نيز به اين ترتيب بوده كه در دو طرف چاه پارف ايجاد كرده و دو سر تخته سنگ هاي تخت را كه از كوه سرخ دره مي آورده اند در داخل پارف ها  قرار داده ( البته دو تخته سنگ تخت را در كنارهم قرار مي داده ) و چاه را كمربند مي كرده اند . ( در وضع موجود چاههايي را كه براي لايروبي باز مي كنند معمولا سنگها بر اثر مرور زمان و قرار داشتن در مجاورت دائمي با بخار آب دچار فرسايش شده و نازك شده اند . اين نوع از سنگها را برداشته و سنگهاي جديد كه از كوه سرخ دره مي آورند جايگزين مي شود .)
آب جاري در كاريزهاي منطقه بر طبق تقسيم بندي روستائيان به دو دسته تقسيم مي شود :
الف ـ سگ او        sag ow
ب ـ دم او              dam ow
سگ او به آبي گفته مي شود كه آب داراي جرياني تند و پر شتاب است و بيشتر خاص كاريزهايي است كه از شيب تندي برخوردارند.
دم او آبي است كه به كندي در جريان بوده و فاقد حركت بنظر مي رسد و خاص كاريزهايي است كه داراي شيب كم  هستند.
( سال گذشته وقتي يكي از چاهها كه كمربند بوده ، براي لايروبي چاه ، روشن كرده اند. به ناي هاي سفالي برخورد كرده اند كه  مخروطي شكل بوده و سطح  قاعده اي آنها  مثلثي است به ابعاد تقريبي 5 سانتي متر. ضخامت تقريبي سفال 5/2 سانتيمتر است يعني وجوه مثلث در سطح خارجي 10 سانتيمتر و در سطح داخلي 5 سانتيمتر است .
روي ديواره اكثر چاهها كه عمق زيادي دارند شكافهاي با نيش كلنگ بوجود آمده كه بنظر مي رسد محل نصب اين ناي ها بوده احتمالا اين ناي ها هواكش چاهها بودند در زمان حفر چاهها . معمولا در چاههايي كه دم داشته و مقني ها در زمان حفر دچار مشكل مي شده اند با اتصال اين ناي ها به يكديگر و رساندن آن به سر چاه هوا را در درون چاه به جريان مي انداخته اند. اين شيوه هوارساني به ته چاه در منطقه نهبندان نيز تقريبا امري شناخته شده است و در چاههاي كاريزهاي آنجا نيز هنوز آثار آن برجاي است .)
مدار آب در كاريز گراز آباد در قديم بر 9 بوده است و چون در كشت ولگار يا سبز بر محصول دچار بي آبي و كم آبي مي شده بنابراين مدار را از 9 به 7 تغيير داده اند.
واحد سنجش زمان در گذشته سرقه يا سره بوده است كه زماني برابر با 6 دقيقه بوده است و عبارت از جامي بوده كه آب از سوراخ كف آن وارد جام شده ودر زماني حدود 6 دقيقه جام يا سره پر از آب مي شده و به ته ظرف بزرگتر سقوط مي كرده است . اما سالهاست كه اين رسم متروك شده وفقط پيرمردها آن را در ياد دارند.

 

مظهر کاریز گراز آباد یا حسن آباد

 

كاريز سلامی

 

روستاي سلامي در 90 كيلومتري جنوب شرقي تربت حيدريه و در 27 كيلومتري شمال غربي خواف واقع شده است . سابقه تاريخي اين روستا به گذشته هاي بسيار دور باز مي گردد. روستائيان بر پايه روايت هايي كه سينه به سينه نقل شده واز گذشته هاي بسيار دور مي آيد معتقدند كه سلامي يا سلومه محل زندگي ملكه سبا بوده است .
سلامي در كتب تاريخي با نام هاي سلومك ، سلومه ، سلومل ، ساومل ، ساومك ، سلونك ، سلوتك ، سلامت و ... ضبط شده است . مقر قديمي سلامه را  اهالي محل با نام كوشك بلقيس مي شناسند.
در كتاب تاريخ سيستان كه از نظر تاريخ تاليف با فاصله كمي از قديمي ترين آثار جغرافيايي قرار دارد سلامه به شكل سلامت نوشته شده و مرحوم بهار در حاشيه توضيح داده است كه : اين قريه هم از بلوك خواف است و اصطخري آنرا در متن ، سلومك و در حاشيه سلومه ضبط كرده است و در حاشيه كتاب تاريخ سيستان نوشته شده دراين زمان سلاه و سلومه مي خوانند و اين خط هم بالنسبه كهنه  است .)جغرافياي تاريخي ولايت زاده – محمدرضا خسروي – ص 147)
در كتاب خاطرات سياسي فرخ آمده است كه روستاهاي سلامه و سده را قوام السلطنه در سال 1300 شمسي كه والي خراسان بود به مبلغ 60 هزار تومان خريداري كرد و بعد آنها را به مبلغ 200 هزار تومان به فريشي فروخت .
در واقع حيات حديد سلامه از همين سالها شروع مي شود تا آن زمان سلامه روستاي كوچكي بود در 2 كيلومتري محل كنوني خود و در سال 1331 مرحوم قريشي با خرج خود و با نقشه اي مهندسي سلامه كنوني را پي ريخت . (جغرافياي تاريخي ولايت زاده – محمدرضا خسروي – ص 373)

مشخصات كاريز

طول كاريز حدود 18 كيلومتر ، عمق مادرچاه 20 متر و فاصله ي هردو ميله چاه حدود 15 تا 20 متر و در پاره ا ي از موارد اين فاصله به 10 متر هم مي رسد . اين كاريز در واقع هم كاريز است و هم آب دالان . به تعبيري ديگر كاريز سلامي داراي سه كاركرد متفاوت است .
الف ـ بخشي از آب سفره ي زيرزميني يا زهكش رودخانه را به پائين دست منتقل مي كند.
ب ـ بخشي از آب چشمه ها و آب جاري در رودخانه را از خود عبور مي دهد.
ج ـ آب جمع شده در پشت بند را در فصول مورد نياز به پائين دست منتقل مي كند .
در گويش محلي روستائيان مادرچاه كاريز را سرخانه ، مظهر كاريز را بهره و محل ورود آب به آب دالان يا كاريز را زورنا مي نامند . كاريز و آب دالان سلامي براي جلوگيري از اتلاف بر بستر شني رودخانه همواره در عمق 10 تا 20 متري زمين و در ساحل رودخانه در جريان اين آب دالان در هفت منطقه از زير مسيل عبور داده شده و از شانه چپ به شانه راست و بلعكس عبور داده شده است . ارتفاع كوره با گالري كاريز حدود 80 تا 100 سانتي متر است ودر پاره اي از جاها كه واريز داشته تا به 2 متر هم مي رسد . در مكان هايي كه كاريز از زير بستر رودخانه عبور داده شده معمولا طول مسير را ناي گذاري كرده اند وعمل ناي گذاري علاوه بر زير بستر رودخانه در مكان هايي كه واريز داشته نيز انجام شده .
در مكان هايي كه كوره كاريز جوابگوي عبور آب نيست با ايجاد كردن مجرايي كمكي و هدايت آب با استفاده از شيب طبيعي زمين به سطح، بخشي از آب كاريز را به رودخانه باز مي گردانند. در اصطلاح محلي  محل خروج آب را دراين نوع از مكان ها بهره مي نامند. در طول مسير 18 كيلومتري كاريز 6 بهره يا كاريز وجود دارد كه به ترتيب از بالادست عبارتند از :
1-    بهره يا كاريز دم كوچه : اين بهره در محلي به نام پيرخشت واقع شده كه نزديك به سرچشمه است .
2-    بهره يا كاريز كلاغ ريد
3-    بهره يا كاريز علي اكبر
4-    بهره يا كاريز يزدان
5-    بهره يا كاريز درخت بيد ( اين بهره در نزديكي بند واقع شده )
6-    بهره يا كاريزسرگردنه قلعه نو
معمولا آب پس از خروج از بهره و جريان در بستر رودخانه پس از طي مسيري بين 200 تا 300 متر به چاهي مي رسد كه در اصطلاح محلي به آن زورنا مي گويند.
زورنا چاهي است كه ديوارها و كف آن را با ناي و ساروج به گونه اي ساخته اند كه آب در اثر ريزش خود هيچ نوع اثر تخريبي برآن ندارد. در ته چاه معمولا با شيب ملايم  آب به سمت كوره يا گالري كاريز هدايت مي گردد. معمولا به ازاء هر بهره يك زورنا نيز وجود دارد. كاركرد زورناها علاوه بر جمع آوري و انتقال آب سرريز كاريز به مجراي كاريز وظيفه جمع آوري آبهاي سطحي و چشمه هاي فصلي را نيز برعهده دارد. در بستر رودخانه حدود 17 چشمه ساز ثبتي وجود دارد كه آب اين چشمه سارها نيز از طريق زورناها به آب كاريز افزوده مي شوند. اين چشمه سارها معمولا بين 70 تا 90 روز بعد از نوروز جريان دارند. علاوه برآب چشمه ها معمولا پس از جاري شدن سيلاب در رودخانه تا چند روز بعد آب جاري در رودخانه وجود دارد كه بخشي از اين آب به سمت بند و بخشي نيز از طريق زورناها به آب كاريز افزوده مي گردند.
روستائيان به تجربه دريافته اند كه اگردر طول سال و بخصوص در فصول بارندگي دو سيلاب در سطح رودخانه به جريان در بيايد. آب كاريز به نحو چشمگيري افزايش پيدا مي كند و تا پايان سال تداوم دارد.
زورناها در محلي ساخته شده اند كه در مسير جريان مستقيم سيلاب قرار ندارند و سيلاب كمتر بر آنها سوار است . مگر سيلاب هاي بزرگ كه پس از بارندگي هاي شديد به حركت در مي آيد.
دبي كاريز در سالهاي ترسالي به 160 تا 200 ليتر برثانيه مي رسد و در سالهايي كه بارندگي كمتر است اين دبي به 80 تا 100 ليتر افت پيدا مي كند ودر سال گذشته كه منطقه سه سال خشكسالي را از سر گذرانده دبي كاريز به حدود 20 ليتر بر ثانيه رسيده بود.

 

گردش آب يا تقويم آبياري

مدار يا گردش آب دركاريز سلامي بر 12 است . از آنجاكه اين كاريز يك كاريز اربابي بوده وبه صورت يكپارچه و براي يك نفر اداره مي شده است بنا براين داراي اجزاءو به تعبيري خرده مالكي نبوده تا قوانين خاصي بر گردش آب و نحوه ي توزيع آب حاكم باشد .
در زمان اصلاحات ارضي ، اراضي و آب به نسبت 2 به 1 ميان مالك و زارع تقسيم گرديد. يعني 8 شبانه روز آب متعلق به مالك و 4 شبانه روز به زارعين واگذار شد. در سال 57 و پس از انقلاب مالك 2 شبانه روز ديگر از سهم خود را به زارعين واگذار كرد. در وضع موجود 6 شبانه روز از آب و زمين مربوط به مالك و 6 شبانه روز نيز از زارعين بوده كه به صورت خرده مالكي اداره مي شود.

نقشه کاریز سلامی

 

تصویری از لای روبی کاریز سلامی

 

زورنا یا محل ورود آب جاری در سطح کال به داخل کوره کاریز. این زورنا در نزدیکی بند سلامی قرار دارد

 

كاريز كلاته كلان

 

كلاته كلان يا كلته ي كلو (Kelaty kolu) ، كلاته ي خالي از سكنه اي است كه در شمال شرقي سنگان پائين و به فاصله ي تقريبي 7 كيلومتر از آن واقع شده است . صاحبان اراضي و آب كلاته در روستاي سنگان ساكن هستند و براي كار كشاورزي و آبياري ميان كلاته كلان و سنگان رفت و آمد مي كنند.
كاريز جاري در اين كلاته در نوع خود تقريبا منحصر به فرد است . اين كاريز داراي آب بند است . البته برعكس كاريزهاي منطقه قاين و فردوس و... آب بند آن در بيرون از خود كاريز ساخته شده . البته كاركرد اين آب بند براي ذخيره آب در فصل زمستان نبوده بلكه وظيفه ي آن ذخيره ي آب در طول روز و آبياري در شب و يا برعكس است و تفاوت آن با ديگر آب بندها در اين است كه در زمان بستن دريچه هاي  استخر كه گنجايش محدودي دارد آب در درون كوره هاي  كاريز پس زده  مي شود و  از  فضاي  داخل كوره ها  براي ذخيره ي  آب استفاده مي شود. طول كاريز حدود 5/1 كيلومتر و عمق مادرچاه آن 45 متر است . كاريز در 50 متر اوليه يعني حد فاصل مظهر تا چاه برهنه در خاك سست حفر شده كه براي جلوگيري از خرابي تمام طول مسير يعني از مظهر تاچاه برهنه را سنگ آجين و ناي گذاري شده ارتفاع اين مجرا كوتاه و عبور از آن به سختي انجام مي شود.
چاه برهنه ، چاهي است به عمق  7 متر كه مقني ها براي ورود به كاريز و انجام عمل لايروبي ويا بازديد از كاريز از اين چاه وارد مي شوند. از برهنه به بعد مجرا يا كوره ي كاريز ارتفاعي نزديك به دو متر دارد. از چاه برهنه به با لا كاريز در خاك چال كه تركيبي از خاك قرمز و ريگ است حفر شده است . خاك چال خاكي است كه كلنگ به سختي در آن كار مي كند.
از چاه برهنه به بالا تا حدود يك كيلومتر ارتفاع مجرا حدود 2متر و در پاره اي از قسمت ها كه سقف واريز كرده تا به 3 متر نيز مي رسد و در 4 پشته آخر ارتفاع كوره دوباره پست مي شود و به حدود 160 سانتي متر مي رسد كه به صورت قدر است نمي توان از آن عبور كرد. مادرچاه كاريز در كنار يك مسيل واقع شده و عبور از زير مسيل براي صاحبان آب كاريز به صورت يك آرزو درآمده است . در گذشته هاي دور نخواسته اند يا نتوانسته اند و در وضع  موجود  نيز  اداره ي كشاورزي و... چنين اجازه اي به آنان نداده اند.
به دليل كم بودن حجم آب ، آب را استخر بند مي كنند كه به اين عمل در گويش محلي تل بند (tel band) گفته مي شود. استخر در مظهر كاريز و با ياري  اداره ي كشاورزي ساخته شده است . استخر به صورت پله كاني ساخته شده است تا آب استخر در هر سطحي كه باشد قابل استفاده براي دامها باشد.
گنجايش يا ظرفيت استخر و كوره هاي كاريز كه همسطح با لبه ي خروجي استخر هستند به گونه اي است كه مي تواند تا 18 ساعت آب كاريز را در خود ذخيره كند. در وضع موجود معمولا آب بيش از 7 ساعت استخر بند نمي شود في المثل كسي كه 12 ساعت آب دارد به مدت 7 ساعت آب را استخر بند مي كنند و در 5 ساعت بعدي عمل آبياري را انجام مي دهد.
در زماني كه آب استخر بند مي شود سطح آب درچاه برهنه بالا مي آيد و راه ورود به كاريز مسدود مي شود.
مدار آب در كاريز كلاته كلان بر 10 است وهر 6 دقيقه آن يك سرقه يا سره ناميده مي شود.

دهانه کاریز کلاته کلان یا محل خروج آب در این محل استخری ساخته اند که محل ذخیره کردن آب بوده و محلی است که گوسفندان را آب می دهند.

 

نمایی دیگر از مظهر کاریز کلاته کلان

 

نهر کاریز کلاته کلان، این نهر درست در پشت استخر واقع شده است