قلعه سیب
پژوهش از: حمیدرضا خزاعی
قلعه سیب
سابقه تاریخی قلعه
نمایی عمومی از قلعه سیب
قلعه سیب سالم‌ترین قلعه‌ای است که از دوره صفویه در سیستان و بلوچستان، برجای مانده‌است. این قلعه در اوایل قرن دوازدهم هجری مرکز حکمرانی حاکم محلی به نام «ملک دینارخان» و فرزندان او بوده که در مناطق «سیب و سوران» حکمرانی می‌کرده اند. آخرین حکمران «قلعه سیب» غلام رسول خان بوده که دو اتاق طبقه دوم قلعه را به ساختمان اصلی قلعه اضافه کرده است. قلعه سیب روی صفحه‌ای سنگی با خشت و گل در قرن دوازدهم هجری قمری ساخته شده است و در پایان قرن سیزدهم آخرین تغییرات اساسی در آن صورت گرفته است.
قلعه ی سیب زیباترین و بلندترین بنای گِلی کشور می‌باشد. گویا شروع بنای قلعه در دوره ی صفویه اتفاق افتاده است.
نمایی عمومی از قلعه و کوچه های پیرامون قلعه
معماری قلعه
قلعه ی سیب در طول عمر خود، حداقل سه بار تعمیر شده و همراه با این تعمیرات بناهایی نیز به آن اضافه شده است. بنای اصلی قلعه در ابتدای شکل گیری بر روی صخره‌ای کم ارتفاع بنا شده است. ارتفاع قلعه در وضع موجود در ضلع جنوبی ۲۳ متر است. که بیشتر این ارتفاع خاک کوبیده است و تنها یک راه رو جهت صعود و یک چاه جهت دست رسی ساکنان قلعه به آب تنها سازه های تحتانی قلعه هستند. چاه در دل صخره ایجاد شده، و اطراف آن تا ارتفاع ۱۰ متری سنگ چینی شده تا در طبقه ی اول قلعه مورد استفاده قرار گیرد. می‌گویند در درون قلعه تونلی وجود داشته که به ته چاه می‌رسیده این تونل اکنون محو شده‌است.
شکاف های عمیقی که بارش باران روی دیوارهای قلعه ایجاد کرده است
طبقات حاکم نشین قلعه
طبقه ی دوم مجموعاً دارای ۶ اتاق است. اولین اتاق، در واقع سالنی است که در قسمت غربی، توسط «میرمحمود خان» ساخته شده که بعدها به عنوان اتاق جلسات مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. در اغلب اتاق‌ها تاقچه‌هایی ایجاد شده است. در قسمت جنوب شرقی این اتاق تاقچه‌ای ایجاد شده و این تاقچه در داخل دیوار پله می‌خورد و یکی دو متر بالاتر به یک شکاف دیگر منتهی می‌شود که گویا هنگام جلسات، یکی از محافظان مخصوص حاکم در داخل آن پنهان می شده تا مانع از سوء قصد به جان حاکم شود.
اتاق دوم توسط «میر یوسف خان» در قسمت شمال شرقی ساخته شده و در کنار آن اتاقی دیگر توسط «محمد عمر خان» در جنوب آن بنا شده که راه تونل مانند مخفی برای صعود به طبقه ی دوم ساخته شده‌است که به لحاظ امنیتی در زمان جنگ اهمیت فراون داشته و افراد ناآشنا با معماری قلعه برای پیدا کردن راه پله دچار مشکل می‌شوند.
در قسمت شمالی، یک اتاق طویل وجود دارد که آشپزخانه بوده، در انتهای سمت راست آشپزخانه یک راهرو وجود دارد که به یک دست شویی منتهی می‌شود. این دستشویی مخصوص بانوان بوده‌است و در قسمت مقابل آن یعنی جنوب غربی، راهی باریک و طویلی وجود دارد که به یک دست شویی مردانه ختم می شود. در سمت چپ و کنار آشپزخانه اتاق کوچکی وجود دارد که انبار مواد غذایی و خرما بوده، و کنار آن یک تنوروجود دارد
طبقه ی سوم قلعه در واقع پشت بام قلعه است که برای آن کابری خاص تعریف شده است. در این طبقه دو برجک در قسمت‌های شمال و جنوب آن مشاهده می‌شود که باعث زیبایی و ابهت بنا شده‌است. در این طبقه ، در ابتدا به حیاط مانندی می‌رسیم که دارای دیوارهای تزیین شده ای به ارتفاع یک متر است. این حیاط برای آفتابگیری زمستانی و همچنین برای استراحت در شب‌های تابستانی بسیار مناسب است. در دو طرف شرقی و غربی این حیاط، سه محل برای دیده بانی و تیراندازی وجود دارد. این محل‌ها به تمام اطراف قلعه مشرف و مسلط هستند. از جانب شمال، خانه‌های کنار قلعه، دشت و نهایتاً کوه دیده می‌شود، در شرق و غرب نیز بعد از حیاط اصلی، تمام روستا تا فاصله ی چند کیلومتری بعد از آن مشاهده می‌شود و بالاخره در قسمت جنوبی بناهای مخصوصی وجود دارد و بعد از این بناها باغ «دلارام» که سرسبزترین و معروف‌ترین باغ مناطق اطراف بوده و همچنین زمین‌های کشاورزی مردم عادی و نهایتاً کوه‌های کم ارتفاع که رودخانه ی فصلی «روتک» از آن می‌گذرد، دیده می‌شود.
مصالح به کارگرفته شده در ساختمان قلعه
این بنا، از خشت خام ساخته شده و ملاطی که در آن استفاده شده با تخم گیاه «توتری» ـ که بسیار ریز می‌باشد و خاصیت چسبندگی فوق‌العاده‌ای دارد مخلوط شده است، این مخلوط به استحکام و پایداری ساختمان در برابر باران‌های تابستانی شدید منطقه و حتی زمین لرزه‌هایی که اتفاق افتاده، یاری رسانده‌است.
تیرکش های قلعه
در تمام قسمت‌های قلعه اعم از دیوارهای حیاط، طبقه‌های اول و دوم و حتی مکان‌های خاصی تیرکش هایی ساخته شده است این تیرکش‌ها در دیوارهای ضخیم قلعه، راه باریکی را به صورت کمانی طی می‌کند تا جهت قرار دادن لوله ی تفنگ و دید مناسب جهت شلیک و همچنین امنیت تیرانداز تا حدی تأمین می شود. جالب اینکه تعداد این تیرکش‌ها بسیار زیاد است و جهت آن‌ها به طرف مکان‌های حساس است. مثلاً از بالای طبقه ی دوم، به حیاط طبقه ی اول و از بالای سقف طبقه ی دوم مستقیماً تیرکش‌هایی به سوی حیاط و در ورودی اصلی قلعه وجود دارد. سوراخ‌هایی که در نمای بیرونی قلعه در بالای دو برجک، و همچنین کنار پنجره‌های برجک، نمونه‌ای از این تیرکش‌ها هستند که ماهرانه در جای جای قلعه تعبیه شده‌اند.
بناهای پیرامون قلعه
بناهای زیادی در بیرون و دور تا دور حیاط قلعه قرار دارند. این بناها اغلب در دوطبقه بنا شده، شامل اتاق‌هایی متنوع و برای کاربردهای مختلف طراحی شده‌اند. اتاق های اقوام نزدیک حاکم، پیشکاران و غلامان، مکان هایی برای انبار محصولات، مکان‌هایی به منظور نگهداری از حیوانات اهلی و همچنین زندان، جزئی از این مجموعه پیرامون بوده اند. ارتفاع دیوار بیرونی این اتاق‌ها از بیرون قلعه حدود ۶متر می‌باشد.
حصار قلعه
قلعه مستطیلی به ابعاد ۴۸ متر در ۷۴ متر است، حصار قلعه سیب با سه متر ارتفاع دورتادور قلعه را فراگرفته‌است، و به وسیله غلام‌گردهای (محلی ویژه نگهبانان و تیراندازی) در داخل دیوار و چهار برج چهارگوش در چهار رأس حصار از قلعه محافظت می‌کنند. محل ورود به قلعه تنها از طریق پلکان جنوب شرق امکان‌پذیر است و واردشونده‌ها پس از عبور از در اصلی قلعه به وسیله معبری به درگاهی، در سمت میانی دیواره غربی و از آنجا به وسیله یک راهرو تونل مانند به طول ۱۶/۵متر با شیب نسبتاً تند به حیاط مرکزی می‌رسیدند. همچنین برای دسترسی ساکنان قلعه به آب شیرین، چاهی در دل صخره و حیاط مرکزی حفر شده‌است.
قلعه سیب در داخل حیاط مرکزی در مجموع ۱۰ اتاق کوچک و بزرگ دارد که این اتاق ها در اطراف حیاط مرکزی جای گرفته‌اند و برای دسترسی به فضاهای حاکم‌نشین و تابستانی، یعنی طبقات بالا راه پله یی، مخفی، کم عرض، با شیب زیاد وجود دارد که حیاط مرکزی را به طبقات بالا متصل می کند. قلعه سیب بعد از زمان صفویه به ویژه در عصر افشاریه محل سکونت حاکمین بودهو به تدریج توسعه یافته است.
بنای تاریخی قلعه سیب در مهرماه ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۱۵ در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
منابع
1- دانشنامه ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر
