بند زو یا بند آهکی یا بند آیسک

پژوهش از حمیدرضا خزاعی

 

 

بند زو يا بند آهكي يا بند آيسك

 

اين بند در غرب سد شهيد پارسا و در شرق آيسك از توابع فردوس واقع شده است. ارتفاع اين بند حدود 25 متر, عرض آن در تاج 14.5 متر, در پايه 31 متر و طول تاج ان 50 متر است.
بند زو در قسمت پاي آب به صورت پله كاني است و چهار پله در آن قابل تشخيص است . مصالح به كار گرفته شده در ساخت بند سنگ و ساروج است.
تنوره يا برج آبگير در پشت بند يا در سمت پاي آب قرار دارد و پر شده است. حجم زيادي سنگ و قلوه سنگ در پاي آب, بند بر روي هم انباشته شده و محل خروج آب را در زير خود گم و نا مشخص كرده اند. از سمت سر آب نيز لايه هاي رسوبي راه ديد را بر ديوار بند بسته اند. بنابراين نامشخص است كه بند داراي چند دريچه ي آب گير بوده. آيا محلي براي خروج رسوبات و شستشوي داخل مخزن در تحتاني ترين قسمت وجود داشته است. (برداشتن لايه هاي رسوبي از قسمت سر آب مي تواند در بازسازي و نوسازي بند كمك كند و جايگاه ويژه اي به اين ميراث گرانقدر تاريخي بدهد و همچنين براي بسياري از پرسش ها پاسخ هاي لازم فراهم آورد.) وجود
 لايه هاي رسوبي در قسمت سر آب گوياي اين واقعيت كه در يك مقطع زماني مخزن بند پر از رسوب شده و عملا بند بلااستفاده گرديده است. چيزي كه در نگاه اول به چشم مي آيد, مصون ماندن بند از هر نوع آسيب است. سد در سلامت كامل همچون كوه بر جاي مانده است و تنها سرما و گرما در طي دوراني دراز سنگ هاي سطحي بند را اندكي دچار فرسايش كرده است. چيزي كه عجيب است اتفاقي است كه با فاصله اي نزديك از بند افتاده است. به قول كشاورزان آيسك, بند در جاي خود ايستاده است و سيل كوه را برده است.
در شمال بند و به فاصله اي نزديك, آب و سيلاب در عبور خود دره اي بسيار عميق حفر كرده است. اين دره در عين حال كه بسيار عميق است, داراي عرض بسيار كمي است و در پاره اي از قسمت ها عرض آن به اندازه ي طول شانه هاي يك مرد است.
از اعماق دره و از ميان همهمه ي عبور آب وقتي به بالا نگاه مي كني , آسمان به صورت نواري باريك ديده مي شود. پديد آمدن چنين وضعيتي تحت تاثير دو عامل امكان تحقق دارد. البته در هر دو حال بايد بنا بر اين گذاشته  شود كه مخزن بند انباشته از رسوب شده است.
الف : بند زو همانند بند ريز داراي سريزي بوده است كه با فاصله از بند قرار داشته و ارتفاع سرريز از ارتفاع بند كوتاه تر بوده, يعني پيش از آنكه بند پر از آب شود, آب متوجه سرريز مي شده و از آنجا خارج مي گرديده است. البته اين جناح در تمام دوران فعاليت بند مرتبا تقويت مي شده است. پس از آنكه بند پر از رسوب شده ديگر كسي به فكر تقويت جناح سرريز نيفتاده, در نتيجه سيلابها به مرور بستر خود را شسته و بر سر راه خود دره اي عميق حفر كرده است.
ب : در محلي كه دره ي جديد شكل گرفته . لايه هاي سطحي زمين از نوع صخره اي نبوده و به لحاظ ارتفاع همسطح با تاج بند بوده بنابراين در زمان هجوم سيلابها, سيلاب هم از روي بند عبور
 مي كرده و هم بر اين بخش سوار بوده و در دراز مدت آب برای خود راهي گشوده و با گشوده شدن اين آب راه, همه ي آبها و سيلابها متوجه اين سمت شده و دره ي جديد شكل گرفته است .  در حافظه ي جمعي روستائيان آيسك بند زو هيچوقت آبادان نبوده است. كسي در ياد ندارد و هيچكس از هيچ پدر بزرگي نشنيده است كه آن پدر بزرگ از قول پدر بزرگ خود از دوران رونق و آباداني بند زو گفته باشد. نه افسانه اي نه خبري و هيچ سخني در اين باره وجود ندارد. همه آنرا
 ديده اندو آنرا با نام بند زو يا بند آهكي مي شناسند . روستائيان اگر چه در باره ي بند زو و آباداني آن هيچ نشنيده اند . اما درباره ي مكاني كه در آن زندگي مي كنند حرفهاي بسياري براي گفتن دارند. مي گويند در زمانهاي خيلي دور شهري بوده به نام اياس. كسي نمي داند كه چرا و چگونه شهر اياس ويران شد. سالها و شايد قرنها گذشت . گروهي ديگر كه شايد هيچ ارتباطي با ساكنان شهر اياس نداشتند روستاي آيسك را بنا كردند. كشاورزان موقع كار بر روي مزارع گاه خيش گاو آهن, گاه ضربه ي يك كلنگ باعث مي شود تا حفره اي در دل خاك دهان بگشايد. آب انبار, مسجد و يا خانه اي ويران شده در دل خاك آشكار شود. مي گويند قبرستان بزرگي در نزديكي آيسك وجود دارد. هيچ یک از ساكنان آيسك در اين قبرستان کهنه مرده ي دفن شده اي ندارد. این قبرستان احتمالا متعلق به ساکنان شهر ایاس بوده است.    

 

نماي عمومي بند زو يا بند آهكي از درون مخزن پرشده

 

 

سريز احتمالي بند زو در گذشته هاي بسيار دور يا آب بردكي احتمالي پس از پر شدن بند ، اين آب بردگي با فاصله از بند و در سمت راست آن واقع شده است

 

 

نماي عمومي  پاي آب از روي بند زو . در جلو كادر تنوره ي  پر شده ي بند ديده مي شود

 

 

نمایی عمومی از بند زو و حجم بزرگی از سنگ های فروریخته از دیواره ی بند. این بند از ساروج و لاشه سنگ ساخته شده است

 

 

 

نمایی بسته تر از از بند زو دید از سمت پای آب

 

 

 

نماي بسته از سمت پاي آب ،مصالح به كار گرفته شده براي ساخت بند لاشه سنگ و ساروج است