یخدان بهلگرد
پژوهش از: حمیدرضا خزاعی
يخدان بهلگرد
در فاصله 20 كيلومتري شرق بيرجند و بركناره ي محور بيرجند – زاهدان يخدان بهلگرد ديدگان هر رهگذري را نوازش مي كند. فاصله يخدان با جاده حدود 400 متر و با باغ بهلگرد 130 متر است . باغ و عمارت بهلگرد ييلاق خاندان شوكت الملك بوده است . نزديكي باغ و يخدان نشان مي دهد كه هر دو همزمان با هم و در دوره ي قاجاريه ساخته شده اند.
يخدان و باغ در نزديكي روستايي به همين نام واقع شده اند و نام خود را از روستا گرفته اند. يخدان بهلگرد اگرچه بنظر مي رسد كه سالم ترين نمونه در سطح شهرستان بيرجند است اما قسمتي از پوشش مخزن و اتاق كارگران آن تخريب شده است .
اجزاء اين بنا عبارتند از :
الف ـ ديوار يا سايه بان حوضچه
طول اين ديوار 42 متر و ارتفاع آن 5 متر و ضخامت آن يك متر است . اين ديوار نيز همانند ديوارهاي مشابه خود در دو انتهاي خود داراي خميدگي است كه اين خميدگي براي به حداكثر رساندن سايه بر روي آبگير به هنگام طلوع و غروب خورشيد است . در طول ديوار سه تاق يا سه گذرگاه وجود دارد كه ارتباط ميان اين سو و آن سوي ديوار را برقرار مي كند.
مصالح به كار گرفته شده در ديوار عبارت است از خشت خام ، چينه و كاهگل
ب ـ اتاقهای كارگران
در جنوب ديوار دواتاق براي استراحت كارگران و نگهبان ساخته شده يك ضلع اين اتاقها ديوار خود يخدان بوده . پوشش سقف اين اتاقها به صورت گنبد عرقچين بوده كه تخريب شده است .
ج ـ آبگير
آبگيردر ضلع شمالي ديوار قرارگرفته وبا توجه به شرقي غربي بودن ديوار جبهه شمالي آن در زمستان همواره در سايه بوده است .
د ـ مخزن
مخزن يخدان يا محل نگهداري يخ ، حفره ي بزرگي است كه دردل زمين كنده شده است . اين حفره 4 متر عمق داشته . قطر اين حفره در پائين 5/4 متر ودر بالا 7/5 متر است . ديوارهاي اين حفره با سنگ و ملات آهك زيرسازي شده و روي آنرا با ساروج اندود كرده اند. تا مانع از نفوذ آب به پيرامون و بخصوص پايه هاي يخدان گردد.
در دور مخزن راهرويي به عرض 5/1 متر ايجاد شده كه كارگران به راحتي مي توانسته اند مخزن را دور بزنند.
ه ـ پوشش مخزن
پوشش مخزن به صورت مخروطي بوده و مصالح به كار گرفته در آن خشت خام و ملات گل است. ارتفاع گنبد از كف 10 متر و قطر چاله و پاگرد برروي هم 5/8 متر است .
نمایی عمومی از یخدان، دیوار سایبان، و خانه ی کارگر یخدان
نمایی عمومی از یخدان و دیوار سایبان آبگیر، نیمی از سقف یخدان فروریخته است.
نمایی نزدیکتر از دیوار و یخدان
نمایی نزدیک تر از یخدان بهلگرد و ویرانی آن
گنبد یخدان بهلگرد و خشت های خامی که در ساخت آن به کار گرفته شده اند
نمایی از چاله ی یخدان،دیواره ی ساروج سنگ آجین شده و سپس روی سنگ ها با ساروج پوشش داده شده است
ورودی یخدان، این یخدان فقط یک ورودی داشته که هم برای ورود یخ و هم خروج یخ مورد استفاده قرار می گرفته است