یخدان شوکت آباد

پژوهش از: حمیدرضا خزاعی

يخدان شوكت آباد

يخدان شوكت آباد در 3 كيلومتري جنوب شرقي بيرجند و در نزديكي باغ شوكت آباد واقع شده ، بر پايه ي بررسي هاي  انجام شده توسط ميراث فرهنگي تاريخ ساخت يخدان به اواسط دوره ي قاجاريه باز مي گردد. روستائيان باني باغ و يخدان شوكت آباد را امير اسماعيل خان مي دانند.
يخدان شوكت آباد همانند ديگر يخدان ها از سه قسمت متمايز تشكيل شده است كه در اينجا هريك از قسمت ها همراه با كاركرد و وضعيت كنوني آنها معرفی مي گردد.

الف – ديوار

ديوار شرقي غربي است و از روي هم گذاشتن چينه هاي گل پديد آمده است . در داخل ملاط گل شن دانه هاي ريز به كار گرفته شده كه جهت استحكام هرچه بيشتر ديوار است . طول ديوار حدود 6 متر است كه در انتهاي خود به سمت شمال انحناء پيدا كرده است . در طول ديوار سه تاق وجود دارد كه  ارتباط  ميان اين سو و آن سوي  ديوار را  برقرار  مي كند. سقف تاق ها  به صورت  قوس تيز مي باشد.
در وضع موجود بخشي از ديوار خراب شده و بخشي از قسمت فوقاني آن نيز دچار فرسايش گرديده است . ارتفاع ديوار حدود 5 متر است .

ب ـ حوضچه يا آب گير

حوضچه در ضلع شمالي و چسبيده به ديوار ساخته شده است . عمق آبگير حدود يك متر است . ديوارهاي آن با آجر و ساروج و كف حوضچه نيز با ساروج پوشش داده شده تا غيرقابل نفوذ گردد.
عمل يخ سازي در سردترين شب هاي سال و در درون اين حوضچه انجام مي پذيرفته است . آقاي حسين محمدي باغبان سالخورده ي باغ شوكت آباد مي گويد دشتبان مسئول يخ سازي بود. در شبهاي چله ، دشتبان و سه زارع هرشب از سرشب تا به صبح يخ مي ساختند. زارعين به صورت نوبتي مي آمدند هرشب سه زارع اما دشتبان ثابت بود. دشتبان بايد آب را باز مي كرد و مي بست و سه زارع مسئول سيريدن يخ در داخل حوضچه بودند. هر شب دو من آرد از باغ تحويل مي گرفتند كه براي خودشان نان بپزند و تاصبح بيدار باشندو يخ بسازند.
وقتي ضخامت يخ ساخته شده به حد مطلوب مي رسيد ( معمولا برحسب سرما چندين شب طول مي كشيد تا ضخات يخ به حد مورد نظر برسد ) دشتبان همه ي زارعان را خبر مي كرد. زارعان مي آمدند . يخ ها را مي شكستند وبه داخل يخدان منتقل مي كردند. در ابتدا كف چاله را چرخه ( نوعي خار بياباني ) مي چيدند و يخ ها را روي چرخه ها مي چيدند . هر رديف كه كامل مي شد روي آن كاه مي ريختند و رديف ديگر را مي چيدند . اين عمل آنقدر تكرار مي شد تا سطح يخ ها به  رف مردرو مي رسيد. يعني چاله پر مي شد. براي پر شدن چاله بايد ده تا دوازده نوبت يخ مي ساختند. وقتي چاله پر مي شد روي آنرا به ضخامت حداقل بيست سانتيمتر با كاه جو مي پوشاندند و در يخدان را مي بستند.

ج ـ يخدان

يخدان يا محل ذخيره يخ از دو جزء مهم كه لازم و ملزوم هم هستند تشكيل شده است .
ديواره اي كه با مصالح خشت خام و به صورت مخروطي ساخته شده . ضخامت ديوارها و مخروطي بودن سقف وظيفه ي حفظ دماي داخل يخدان و جلوگيري از نفوذ دماي بيرون را بر عهده داشته است .
ضخامت ديوار يخدان يك متر و ارتفاع گنبد از كف زمين حدود 8 متر است . با اندازه گيري هاي انجام شده هر رديف خشت خام همراه با ملاطي كه آنرا به رديف بالاتر متصل مي كند بطور متوسط 7 سانتيمتر است . از كف تا به سقف از داخل تشكيل شده از 115 رج است .
در زير گنبد چاله اي به قطر 8/6 متر حفر شده است . رف مردرو يا پاگرد كه گرد برگرد چاله واقع شده عرضي برابر با 9/0 متر دارد يعني قطر داخل يخدان در سطح رف مردرو 6/8 متراست .
كف چاله پر از زباله شده و عمق واقعي آن مشخص نيست. عمق كنوني 4 متر است . ديوار چاله يا مخزن تشكيل شده از قلوه سنگهايي است كه فاصله ي ميان قلوه سنگها با مصالح آهك و ساروج بندكشي شده است .

نمایی عمومی از سایبان و یخدان شوکت آباد، همانطور که ملاحظه می شود حوضچه آبگیر دفن شده و گنبد یخدان فروریخته است.

چاله ی یخدان، دیوار چاله سنگ آجین شده و روکش ساروجی روی سنگ ها از بین رفته است.

بخش ناچیزی از روکش ساروجی در قسمت بالای بخش سنگ آجین قابل مشاهده است.