بندها
حمیدرضا خزاعی
حمیدرضا خزاعی
سد يا بند
مشخص نيست كه ساخت اولين بند و جمع آوري آبهاي سطحي در چه دوره اي اتفاق افتاد و از چه زماني انسان متوجه شد كه مي تواند در برابر آبهاي جاري ديواري بسازد و آب را ذخيره كند.(در نزد ايرانيان باستان سگهاي آبي داراي قداست بودند و كشتن آنها از گناهان كبيره محسوب مي شد. اين قداست از كجا مي آيد؟ اگر به شيوه ي لانه سازي سگهاي آبي توجه كنيم. راز و رمز اين قداست روشن تر مي شود. كه سگهاي آبي براي لانه سازي خود در برابر جريان آب رودخانه سدي از چوب بنا مي كنند و سطح آب را به صورت مصنوعي بالا مي آورند و سپس اقدام به ساختن لانه مي كنند).
ساخت اولين سد را به حدود 2900 سال قبل از ميلاد مسيح نسبت مي دهند. م . منس بنيان گذار اولين سلسه سلاطين مصر اين سد را بر روي رودخانه ي نيل و در محلي به نام كشيش بنا كرد. ارتفاع اين سد 15 متر و طول تاج آن حدود 450 متر بود (آب و فن آبياري در ايران باستان ص 223)
ساخت اولين بند در ايران تاريخ دقيق و روشني ندارد. مي گويند ساخت اولين بند مربوط به 600 تا 700 سال قبل از ميلاد مسيح و مربوط به دوره ي پادشاهان هخامنشي بوده است . مصالح به كار رفته در اين بندها سنگ بوده و هدف از ساخت آنها بالا آوردن سطح آب و سوار شدن آب به سواحل چپ و راست رودخانه و يا آب دالان ها بوده است . (تا دو سه دهه قبل در منطقه ي دزفول نوعي بند چوبي به نام سله درمسير آب رودخانه ي دز ساخته مي شد. تكنيك به كار گرفته در اين بند هاي چوبي انسان را بي اختيار به ياد بندهاي چوبي مي اندازد كه توسط سگهاي آبي ساخته مي شود. ساخت اين بندها فقط به منظور بالا آوردن سطح آب رودخانه و سوار شدن آب به آب دالان ها بوده است .اين نوع از بندها معمولا در ابتداي هر سال زراعي ايجاد و تا پايان سال زراعي برقرار بود.
نحوه ي ساخت آنها نيز به اين ترتيب بود كه برحسب عرض رودخانه چند تير بزرگ چوبي را درجهت جريان آب در كف رودخانه فرو مي بردند (حداقل پنج تير) و سپس با كمك سنگهاي بزرگ اين تيرها را در كف رودخانه محكم مي كرده اند بطوري كه هيچ تند آبي نتواند آنها را واژگون كند. تخته سنگها را معمولا كشاورزان با كمك مشك هاي پر از باد به داخل رودخانه مي بردند. پس از استقرار تيرهاي چوبي با كمك چوبهاي نازك بيد حد فاصل تيرها به دقت بافته مي شد. و به اين ترتيب بندي از چوب در برابر جريان آب رودخانه پديد مي آمد و باعث مي شد تا سطح آب بالا بيايد و بر آب دالان سوار شود. اين بندها توسط استاد كاران كار آزموده اي ساخته مي شد كه اين كار حرفه ي آبا و اجدادي آنها بود. آب دالان هايي كه آب رودخانه را به سر مزارع مي برد, معمولا سطحي بالاتر از سطح رودخانه داشت و دلايل متعددي در اين امر دخالت داشتند كه مهمترين آنها عبارت بودند از :
- در فصل زمستان كه كار كشاورزي مي خوابيد و به آب نيازي نبود با برچيدن بند چوبي آب از آب دالان مي افتاد و مي توانستند كار مرمت و لايروبي آب دالان را انجام دهند.
- در مواقع سيلابي بودن رودخانه كه معمولا بند چوبي نيز در كار نبود. آب سيلاب نمي توانست بر آب دالان سوار شود و خرابي به بار بياورد.
در خراسان به دليل نبود رودخانه هاي پرآب چنين شيوه ي بهره برداري نمي توانست شكل بگيرد. اما اين تكنيك كم و بيش در جنوب خراسان معمول بوده و هدف انتقال كل آب يك رودخانه بوده است. در اين شيوه , ابتدا بند كوتاهي از سنگ و ساروج يا خشت و ساروج در برابر آب ايجاد
مي كردند و به اين ترتيب كل آب را به سمت نهري كه در دل كوه يا تپه ايجاد كرده بودند هدايت مي كردند . براي اين شيوه ي انتقال نمونه هاي متعددي را مي توان ذكر كرد كه مهمترين آنها در تش كانان (طبس) كريت (طبس) نهرين طبس و در فتح آباد (بشرويه) قرار دارد و هنوز مورد
بهره برداري قرار مي گيرند. اين روش در فصل مربوط به آب دالان ها به صورت مشروح مورد بررسي و مطالعه قرار خواهد گرفت.
بندهاي موجود در سطح خراسان انواع مختلف دارند كه در اينجا هر يك از اين انواع مورد بررسي و دقت قرار مي گيرند.
بندهايي كه بر سر راه سيلاب ها ساخته شده اند.
ساختن بند يكي از كاراترين و در عين حال مهمترين راه كارها براي دستيابي به آب بوده است. در اين روش آبهاي سطحي به بند كشيده مي شود و براي فصل هاي كم باران و بي باران ذخيره مي گردد.
سيلاب ها معمولا اژدهاوش هستند و هر آنچه بر سر راهشان قرار گيرد. ويران مي سازند و با خود مي برند. در افسانه ها. اژدها و رودخانه با يكديگر رابطه اي نزديك و تنگاتنگ دارند. اژدها معمولا بر سر راه آب مي خوابد و مانع از رسيدن آب به مردمان ساكن در پايين دست رودخانه مي شود. در اين افسانه ها مردم پايين دست براي آنكه اژدها را بر سر مهر آورند. هر هفته يا هر ماه هدايايي همانند دختري زيبا, قابي پر از پلو ماده گاوي را طي مراسمي خاص براي اژدها مي فرستند. اژدها اين هدايا را دريافت مي كند و در مقابل آنقدر آب رها مي كند تا مردمان از تشنگي نميرند. دكتر مهرداد بهار معتقد است كه آبهاي مهار نشده , آبهايي كه طغيان مي كنند و بر سر راه خود ويراني به بار مي آورند در واقع همان اژدهاي افسانه اي هستند (از اسطوره تا تاريخ – مهرداد بهار – ص 209) در افسانه ها پهلواني به جنگ اژدها مي رود. در اين جنگ اژدها كشته مي شود و با كشته شدن اژدها اوضاع آن سرزمين به سامان مي گردد و آباداني روي مي نمايد. اين مدعا با دو افسانه اي كه در روستاي كندر كاشمر و درونه ي بردسكن بر سر زبانها ست تاييد مي شود. اژدهاي روستاي كندر را كندر پادشاه مي كشد و در درونه نيز كشتن اژدها را به حضرت علي (ع) نسبت مي دهند. در هر دو روستا بر روي رودخانه ها بند بسته شده است.